ඉරියාපත පබ්බය
ආනාපාන සතියෙහි පිහිටා එකඟ කරගත් සිතින් යුතුව එක ඉරියවුවකින්ම හේතුඵල දහමට බහා ගළපා බලා කටයුතු කරමින් හිත ශික්ෂණයට පත් කර ගත් ඉන්ද්‍රියයන් සංවර කරගත් අරිය මාර්ගයේ ගමන් කරන පුද්ගලයාට දැන් සියලුම ඉරියවු වලදීත් මේ ආකාරයටම හේතුඵල ධර්මය දැන හේතුව හා ඵලය යන දෙකම දැක තේරුම් ගෙන ආශ‍්‍රය කළයුතු දේ හා බැහැර කළයුතු දේ වෙන්කර ගැනීමේ පුරුද්දක්, පුහුණුවක් අලුතින් ඇති කර ගත හැකි වේ. මේ අනුව ඇවිදිමින්, ඉඳගෙන සිටින අතරෙදීත්, නිදියගෙන හාන්සිවී සිටින වේලාවේදීත් සේම හිටගෙන සිටින අවස්ථාවේදීත් යන හතර ඉරියව්වේදීමත් මේ අවබෝධය සම්පූර්ණ කර ගැනීමට හිත පුහුණුකර ගෙන පුරුදු කරගෙන සතියෙහි පිහිටා කටයුතු කිරීමට හා ක‍්‍රියා කිරීමට හැකියාව ලැබේ.
”ගච්ජන්තෝ වා ගච්ඡාමිති පජානාති”
”පජානාති” යන තේරුම සිතේ ජනිත වන, උත්පාදනය වන සිතුවිල්ල සංඛාර සිතක්ද ක‍්‍රියා සිතක්ද යන්න යථා පරිදි තේරුම් ගැනීමට ඇති දැනුමයි. පය බිම තබා ඇවිදින අවස්ථාවේදීත්, හිතට ඇතිවන සිතේ උත්පාදනය වන අරමුණු භාවිතා කළ යුතු යහපත් එකක්ද, ප‍්‍රහාණය කළ යුතු අයහපත් එකක්ද යන්න නිවැරදිවම දැක තීරණය කිරීමේ ශක්තිය හැකියාව හා පළපුරුද්ද මෙතැනදී විග‍්‍රහ කර පෙන්වා දී ඇත. අද බොහෝමයක් භාවනා මධ්‍යස්ථාවල ”ගච්ඡුන්තෝවා” යන පදය පද පරම අර්ථයෙන්ම ”පය ගන්නවා, උස්සනවා, පද්දනවා, ගෙනියනවා, තියනවා” යනුවෙන් කායික වූත්, භෞතික වූත් ක‍්‍රියාවලියකුත් උගන්වනු පෙනේ. මෙවැනි ක‍්‍රමයන් අරිය ක‍්‍රමය නොවන බව ධර්මාවබෝධය ලැබීමත් සමඟම යථා පරිදි බොහෝමයක් දෙනා තේරුම් ගනීවි. මේවැනි දේ අනුගමනය කිරීම මගින් රාග, ද්වේෂ, මෝහ ගති බැහැර කර හිත නිදහස් කර ගත හැකිද, නොහැකිද යන්නත් සිතා බැලිය යුතු වේ. හිත නිදහස් කර ගැනීමට, හිත පිරිසිදු කර ගැනීමට නම් හිතේ මතුවන අරමුණ ගැන අවධානයෙන් පසු වී හේතුඵල දහමට බහා ගළපා බලා හේතුව අයහපත් නම් හේතුව ප‍්‍රහාණය කරන්නට පුරුදු පුහුණු විය යුතුමයි.
”ඨිතෝවා ඨිතෝම්භිති පජානාති
නිසින්නෝවා නිසින්නෝම්භිති පජානාති
සයානෝවා සයානෝම්භිති පජානාති
යථා යථාවා පනස්ස කායෝ පණිහිතෝ
තථා තථා නං පජානාති”
”ඨිතෝ” යනු එකතැනක හිටගෙන සිටීමයි. ”නිසින්නෝව” යනු එක තැනක ඉඳගෙන සිටීමයි. ”සයානෝවා” සයනයක හාන්සි වී සිටීම, සැතපීමයි. මේ කොයි ඉරියව්වකින් හෝ කාලය ගත කළත් තමන්ගේ හිත පුරුදු පුහුණු කරගත් පුද්ගලයාට මේ සතර ඉරියව්වේදීමත් හේතුඵල දහමට බහා ගළපා බලා සතියෙන් යුතුව සතියෙහි පිහිටා කටයුතු කිරීමට නිවැරදීම පුරුද්දක් තිබේ නම් එය සතර සතිපට්ඨාන භාවනාවේ ඉරියාපත පබ්බය යනුවෙන් විග‍්‍රහ කර පෙන්වූ ක‍්‍රියාවලියයි. මේ ඉරියවු හතරෙදීමත්, නාසයෙන් හුස්ම ගැනීම, පහළට හෙළීම බැලීමක් පිළිබඳ විස්තර කර නොමැත. මෙතැනදී අර්ථ දැක්වූයේ ඇස, කන, නාසය, දිව, කය, මනස යන දොරවල් හයෙන්ම චිත්තසංථානයට ඇතුලුවන ආරම්මණයන් සියල්ලම කෙරෙහි අවධානයෙන් පසුවී ඒ ආරම්මණයන් ක‍්‍රියාත්මක වුවහොත් තමන්ගේ හෝ බාහිර පුද්ගලයෙකුගේ හෝ සිත කිළිටි වේ නම් එවැනි ආරම්මණයන් බැහැර කර සිත නිදහස් කරගැනීමටත් මෙවැනි ආරම්මණයක් ක‍්‍රියාත්මක වීමෙන් තම චිත්තසංථානය හෝ බාහිර පුද්ගලයෙකුගේ සිත හෝ කුණු සළාහැර පිරිසිදු කරගත හැකි වේ නම් එවැනි අරමුණු ක‍්‍රියාත්මක කළ යුතුයි යන තීරණයත් ක‍්‍රියාත්මක කිරීමටයි.
පෘථග්ජන පුද්ගලයෙකු ඉරියාපත හතරෙදීමත්, සියලුම ඉරියවුවලදීත් අසතියෙන්, අනවබෝධයෙන් කටයුතු කරයි නම් ඒ පුද්ගලයා අතින් පව්කම් සිද්ධ වේ. පව්කම් කරනවා යනු ඇලීමක් ගැටීමක් හෝ මුළාවක් නිසා කරන වැරදි ක‍්‍රියාකාරකම්වලට සම්බන්ධ වීමයි. හැම පෘථග්ජන පුද්ගලයෙකුම ඔහුගේ අවබෝධයේ ප‍්‍රමාණයට අනුව, දැකීම අනුව ඔහුම හුරු පුරුදු කරගත් ජීවිත රටාවකට කොටු වී කටයුතු කරති. ඒ ජීවිත රටාවට ගැළපෙන කතාවක්, ක‍්‍රියාවක්, සිතිවිල්ලක් නම් ඔහුට එය සැපයකි. පි‍්‍රය දෙයකි. ඒ ජීවිත රටාවෙන් පිට පනිනවා නම් එයම දුකකි. අප‍්‍රිය දෙයකි. නමුත් පෘථග්ජන පුද්ගලයා නිරන්තරයෙන්ම කටයුතු කරන්නේ මැදි වී ඉන්නේ්ත් බාහිර ලෝකයත් සමඟ බව ඔහුටම සිිතාගත නොහැකියි. අභ්‍යන්තර ලෝකය බාහිර ලෝකය ලෙස ලෝක දෙකක් තමන් හදාගෙන නොතිබිණි නම් අභ්‍යන්තර ලෝකයට හැම අතින්ම ගැළපෙන ආකාරයේ බාහිර ලෝකයක්ද හැම විටම පවතිනවා නම් එය සදාකාලික සැපතකි. එසේම අපට බාහිර ලෝකය වෙනස් කළ නොහැකි බවත් තේරුම් ගත යුතුයි. නමුත් අභ්‍යන්තරව තමන්ම හදාගත් තමාගේම ලෝකය නම් වෙනස් කර ගැනීමටත් සුඤ්ඤත තත්ත්වයට පත්කර ගැනීමටත් හැකියි. අභ්‍යන්තර ලෝකය හා බාහිර ලෝකය අතර බැඳීමක් ඇති නිසාම පෘථග්ජන කෙනෙකුට මේ සියලු රිදීම් සියලු වේදනා දුක් උරුම විය. හැම පෘථග්ජන කෙනෙකුට මේ සියලු රිදීම්, සියලු වේදනා දුක් උරුම වෙන්නේ හැම පෘථග්ජන පුද්ගලයෙකුම අවිද්‍යාව නිසා ඇත්ත ඇති සැටි නොදන්නා කම නිසා උත්සාහ ගන්නේම බාහිර ලෝකය වෙනස් කිරීමටයි. තමන්ට ගැළපෙන, තමන්ට සුදුසු තමන්ගේ මනාපයට සුදුසු පරිදි වූ බාහිර ලෝකයක් නිර්මාණය කිරීමට දරණ හැම උත්සාහයකදීම තව තවත් දුක්, දොම්නස්, උපායාස, පරිදේව තමන්ටම උරුම වන බව, හිමිවන බව නොදන්නා නිසා බාහිර ලෝකය සෑදීමටම උත්සාහ ගනී. මේ අවිද්‍යාව නොදැනීම දුකට මුල් වේ.
”කායේ කායානුපස්සනාව” මඟින් විග‍්‍රහ කර පෙන්වා දුන් ”පබ්බ” හයේදීමත් ”අජ්ඣත්තංවා කායේකායානුපස්සී විහරති, බහිද්ධාවා කායේ කායානුපස්සී විහරති” පිළිබඳව විශේෂයෙන්ම හැම තැනකදීමත් පෙන්වා වදාළේ මේ ආධ්‍යාත්මික හා බාහිර යන ලෝක දෙකක් අතර පවතින බැඳීම, සම්බන්ධය විග‍්‍රහ කර පෙන්වා පැහැදිළි කර දීම සඳහායි. මේ ආකාරයට ද්වතාවයක් පවතින තුරු සිතින්ම ඇති කරගන්නා හැම බැඳීමක්ම, සම්බන්ධයක්ම දුකට මුල් වේ. මේ බැඳීම පිළිබඳව යථා තත්ත්වය, සත්‍යය තත්ත්වය අරිය සත්‍යය තේරුම් ගැනීම චතුරාර්ය සත්‍යයන් අවබෝධ කර ගැනීමයි. මේ බැඳීම, ආධ්‍යාත්මික වූ කැමැත්තක්, රුචියක් නිසාම සිදුවන්නකි. මේ බැඳීම ”පටිච්චවීම” යි. මේ බැඳීම නිසා සම්බන්ධයක් උපත ලබයි. මේ සම්බන්ධතාවයට මුල් වූ ක‍්‍රියාවලිය පටිච්ච සමුප්පාද කි‍්‍රියාවලියයි. හේතුඵල ක‍්‍රියාදාමයක් යනුවෙන් සිංහල බසින් හඳුන්වන්නේත් මෙයමයි.
අභ්‍යන්තර, බාහිර වශයෙන් වෙන් කර මේ බැඳීම් වලට හේතුවත්, හේතුව නිසා උපදින ඵලයත්, සම්බන්ධයත් වෙන් කොට දැකගත හැකි වන්නේ් ඉරියාපත පබ්බය නිවැරදිවම අවබෝධ කර ගැනීමෙනුයි. ”සමුදය ධම්මානුපස්සීවා වය ධම්මානුපස්සීවා” යන පද යුගලයෙන් මෙය තවත් පැහැදිළි වේ. ”සං උදය” නොවුණොත්, සම්බන්ධයක් සිද්ධ නොවුණොත්, වැය වීමට හෝ ගෙවී යාමට හෝ කිසිවක් නොවේ. එහෙම නැත්නම් සියලුම සමුදය ධර්මයන් යම් ශක්තියකින් හිතින්ම හදාගත් බිහිකරගත් දේ නිසා නියාම ධර්ම ක‍්‍රියාත්මක වීමත් සමඟ, ඒ සියලු බැඳීම් සම්බන්ධතා වැය වී, ගෙවී වෙනස් තත්ත්වයන්ටත් පත් වේ. එසේ නම් හිතින්ම හදා ගත්, හිතේම මතු වූ ”පටිච්ච” වීම මේ සියල්ලන්ටම මුල් වූ හේතුව වේ. සමුදය වීම (සං උපත) නැවැත්වීමට හැකි එකම ක‍්‍රමවේදය ”පටිච්ච” නොවී, සිත උපේක්ඛා තත්ත්වයෙන් පවත්වාගෙන යාමට පුරුදු වීම, පුහුණු වීමයි.
මේ අනුව ”සං” උපදින ආකාරය සමුදය හා ”සං” ක‍්‍රියාත්මක වන ආකාරය සම්බන්ධය දැන ගැනීමට නම් සංදේශණාවක් අසාම කරුණු කාරණා තේරුම් ගත යුතුයි. සතර සතිපට්ඨානයේම පිහිටා ක‍්‍රියා කිරීමට නිවැරදි අවබෝධයක් ලබා ගැනීමට නම් ”සංදිට්ඨිකෝ” තත්ත්වයට පත් වී සම්මා දිට්ඨියටත් පත් විය යුතුමයි.
සම්පජඤ්ඤ පබ්බය
”පුනව පරං භික්ඛවේ භික්ඛු අභික්කන්තේ
පටික්කන්තේ සංපජානකාරී හෝතී”
මෙතැනදී අලුත් වචනයක් පදයක් භාවිතා කර ඇත. මේ පදය ”සංපජානකාරී හෝති” යන්නයි. මීට පෙර විග‍්‍රහ කර පෙන්වා දුන් ආනාපාන පබ්බයෙහිත්, ඉරියාපත පබ්බයෙහිත් භාවිතා කළේ ”පජානාති” යන පදයයි. මෙතැනදී ඒ වෙනුවට සංපජානකාරී යන පදය භාවිතා කර ඇත. මේ නිසා සතර සතිපට්ඨාන භාවනාව පිළිබඳව යථාවබෝධයක් ලබා ගැනීමට නම් මේ පදවල අර්ථයක් නිවැරදිවම තේරුම් ගැනීමක් අවශ්‍ය වේ.
ජානාති, පජානාති, සංපජානකාරී හෝති මේ දැනුම පිරිසිදු කිරීම පිළිබඳ ලබාගත හැකි අවස්ථා තුනකි. ”ජානාති” යනු දැනීමයි. එය විඤ්ඤාණයෙන් ලබන දැනුමට වඩා පිරිසිදු දැනුමකි. විඤ්ඤාණයෙන් ලබන දැනුම ප‍්‍රිය අප‍්‍රිය යන අන්ත දෙකට වහල් වූ දැනුමකි. නමුත් ”පජානාති” යන දැනුම ඊට වඩා වෙනස් දැනුමකි. ”පජානාති” නැතිනම් ”ප‍්‍රජනනය” යනු අරමුණක් හිතේ මතුවෙන බව දැන ගැනීම හා නැවත නැවතත් නොකඩවාම ඒ අරමුණ දිගේම හිතින්ම රවුම් ගහන බව දැනගන්නා දැනුමයි. මෙය ඥාණයක් වශයෙන්ද පෙන්වා දිය හැකියි. ”සංපජානාති” යනු ඒ අරමුණට මුල් වූ හිතේම ජනිත වන සමුදය (සං+උපත) ධර්මය පිළිබඳවද ලබා ගන්නා දැනුමයි. එහෙම නැත්නම් මේ අරමුණට හේතුව වන රාගයෙන් ඇලීම, ද්වේෂයෙන් ගැටීම හා මානයෙන්, මෝහයෙන් මුළාවීම යන සමුදය ධර්මවලින් කුමන හේතුවක් නිසා මේ සිතුවිලි පහළ වෙනවාද යන්න තමාටම වෙන් කර දැන ගැනීමට හැකි වන ශක්තිය ”සංපජානකාරී” යන පදයෙන් විග‍්‍රහ වේ. මේ අනුව ”සං” තේරුම් ගත් කෙනෙකුටම පමණක් සං+පජානකාරී වීමටත් සං+පඤ්ඤ වීමටත් හැකියාව ලැබේ.
”අභික්කන්තේ පටික්කන්තේ” යනු ඉදිරිය හා පසුපස ලෙස සමහරුන් විග‍්‍රහ කළත් මෙතැනදී තමන්ගේ හිතේ ඇති වූ අරමුණ දිගේම ඉදිරියට ගොස් එය විමසා ඒ අරමුණට බැස ඒ අරමුණේ අතීතයත් දැන, හේතුඵල දහමට බහා ගළපා බලා හේතුව හා ඵලය දෙකම දැක ”සංපජානය” වන ආකාරය එහෙමත් නැත්නම් සමුදය හා වැය යන ආකාර දෙකමත් දැක, හේතුවෙන් නිදහස් වී ඵලයෙන් ද නිදහස් වීමට කටයුතු කළ යුතුයි. ”සංජානකාරීහෝති” යනුවෙන් විග‍්‍රහ කළේ මෙයයි.
”අලෝකිතේ, විලෝකිතේ” යනුවෙන් අදහස් කළේ රාගයෙන්, ද්වේෂයෙන්, මෝහයෙන් හදාගත් හදාගන පරිහරණය කරන ලෝකය (අ+ලෝක) අත් හැරීමත්, ඒ හදාගත් ලෝකයෙන් වෙන්වීමත් (වි+ලෝක) යන ක‍්‍රියා දෙකයි. එසේ කටයුතු කරන පුද්ගලයෙකු උපේක්ඛා සිතින්ම කටයුතු කරන ”සංපජානකාරී” පුද්ගලයෙක්ද ලෙස හඳුන්වනු ලැබේ.
”සංඝාඨි පත්ත චීවර ධාරණය” යනුවෙන් ප‍්‍රකාශ කළේත් සිවුරු, පාත‍්‍ර දැරීම වාගේම, සිවු පසයම පරිහරණය කිරීමේදී භික්ඛුවක් ”සංපජනකාරී” විය යුතු බව ප‍්‍රකාශ කිරීමයි. එනම් රාගයෙන් තොර, ද්වේෂයෙන් තොර, මෝහයෙන් තොර සංවර වූ සංයමයට පත් වූ සංසුන් ගති ඇතිව ක‍්‍රියා කළ යුතු බවයි.
කරන, කියන, හිතන, කන, බොන, ගමන් කරන, නිදියන, ඉඳගෙන, හිටගෙන ආදී වශයෙන් හැම අවස්ථාවකදීමත් ”සංපජානකාරී” විය යුතුයි. රාගයෙන්, ද්වේෂයෙන්, මෝහයෙන් සමුදය බිහිකරන ක‍්‍රියාවන්ගෙන් වෙන් වී දවසේ පැය 24 දීම කටයුතු කිරීමට පුරුදු විය යුතුය. රාගය, ද්වේෂය, මෝහය මුල් වීම නිසා හිත කිළිටි කර, රත් කර, හිත මත් කර, හිතේ අනවශ්‍ය ශක්තියක් උත්පාදනය කර සංසාර ගමන දිගින් දිගටම පවත්වා ගෙන යාමට උපකාර වන කර්ම බීජ සකස් කර දීම සිදු වේ. ”සං+ප‍්‍රජනනය” වන ආකාරය, සමුදය බිහිවන ආකාරය දැක ගත් කෙනෙකුට පමණක්ම ”සම්මා දිටිඨියට” පත් වූ ”ධම්මෝ සංදිට්ඨිකෝ” යන තත්ත්වය තමා තුළින්ම තේරුම් ගැනීමට හැකි වේ. එවැනි පුද්ගලයෙකු මඟ නැණ පහළ වූ නිවන් මාර්ගයට පිළිපන් පුද්ගලයෙක් යනුවෙන් පෙන්වා දිය හැකියි. මේ අනුව සතියෙහි පිහිටා සතර සතිපට්ඨානයෙන් යුතුව කටයුතු කරන කෙනෙකු ”සංපජානකාරී” තත්ත්වයෙන් කටයුතු කරන විට දවසේ පැය විසිහතර තුළම (නිදාගන්නා කාලය හැර) හේතුඵල දහමට බහා ගළපා කටයුතු කරමින් නිවන් මාර්ගය සම්පූර්ණ කර ගැනීමට අවශ්‍ය ශක්තිය හා හැකියාව ලබා ගනී. තමනුත් නිවී අනුන්වත් නිවීමට කටයුතු කරයි. තමන් ගින්නක්, දාහයක් උරුමවෙන ක‍්‍රියාකාරකම් කිසිවිටෙකත් නොකරයි. අනුන්ව ගින්නෙන් දාහයෙන් අවුළුවන ක‍්‍රියාවන් කිරීමට කිසි විටෙකත් නොපෙළඹවේ.
ආනාපාන පබ්බය, ඉරියාපත පබ්බය, සංපජඤ්ඤ පබ්බය යන සිත නිවන මෙම ක‍්‍රමවේදයන් තුනම උපකාර වන්නේ ක‍්‍රියාවේ වේගය සංසිඳවා, කායේකායානු පස්සනාවෙන් සිතේ මත් වීමේ, රත් වීමේ වේගය පාලනය කර ගැනීමටයි.
පටික්කූල මනසිකාර පබ්බය, ධාතුමනසිකාර පබ්බය හා නවසීවතික පබ්බය යන ක‍්‍රමවේද තුනම කෙනෙකුට උපකාර වෙන්නේ ඝණ සඤ්ඤාව දුරු කර ධුව සඤ්ඤාව දුරු කර ගැනීමටයි. මෙතැන සත්ත්වයෙක් පුද්ගලයෙක් හෝ ”ස්වකය” හෝ යනුවෙන් දෙයක් විග‍්‍රහ කළ හැකි නොවේ. දිගටම පවත්වා යා හැකි ”මම” යනුවෙන් පුද්ගලයෙකු නැති බවත් හේ්තූන් කරනා තුරාවට ඵල භුක්ති විඳින ධර්මතාවයක් පමණක් ඇති බවත් වටහා ගත යුතුයි. නියාම ධර්මයන් තේරුම් ගැනීමටත් ඒ පිළිබඳව යථාවබෝධයක් ලබා ගැනීමටත් මේ තුන් ආකාර වූ කායේකායානුපස්සනාව වැඩිය යුතු වේ.
”පටික්කූල” යන පදය පිළිකුල් භාවනාවක් ලෙස වැරදි අර්ථයකින්ම අද භාවිතා වේ. මේ ශරීරය කේශා, ලෝමා, නඛා, දන්තා ආදී වශයෙන් කොටස් තිස් දෙකකට බෙදා, මේ කය දෙස බැලිය හැකි බව බුදු පියාණන්වහන්සේම පැහැදිළි කර වදාළහ. එසේ බෙදා බැලීම නිසා, පටි+කුලක තත්ත්වයෙන් මිදීමට හැකියාව ලැබේ. ඝණ සඤ්ඤාවත් මම, මගේ, මාගේ ආත්මය යන ආත්මීය බලාපොරොත්තු ඇති වන්නේ මේ කොටස් තිස් දෙකම එකක් ලෙසම දකිනා තුරුම පමණි. මේ ”මම” යනුවෙන් දැක ගන්නේ ”අසූචි” කොටස් තිස් දෙකකි. ”අසූචි” යනු ”සුචි ” යන පදයේ ද්වතාවය අර්ථයයි. සුචි යනු සුව+චිත්තය, ප‍්‍රිය මධුර බවයි. අසුභ බව, අසුන්දර බව, අමිහිරි බව ”අසුචි” යනුවෙන් හැඳින්වේ. කෙළෙස් යනුවෙන් අපි මේ අසුචි කොටස් තිස්දෙකම එකක් ලෙස ”මම” ලෙස ඝන සඤ්ඤාවක් ලෙස දැක කටයුතු කරමු. සියලුම ක‍්‍රියාකාරකම් පවත්වා ”මම” යන පුද්ගලයාව ජීවත් කරවීම සඳහා නිබඳවම දරණ උත්සාහයද දැක ගත යුතුයි. මේ සියල්ලම ආත්මීය බලාපොරොත්තු පොදියක් පමණි.
ආත්මීය බලාපොරොත්තුවක් සිතට අරමුණුවීමත් සමඟම සං+උත්පාදනය වේ. මේ සමුදය වීමට සම්බන්ධ වීම ලෙස අපි හඳුන්වමු. ”මම” සංකල්පය, ඝණ සඤ්ඤාව, සත්ත්ව පුද්ගල ආකල්පය යන සියල්ලමත් පෘථග්ජන පුද්ගලයෙකුගේ සිතේ මුල් බැහැගෙන ක‍්‍රියාත්මකව පවතින්නේම සමුදය ධර්ම උත්පාද වීම නිසයි.
”සබ්බේ ධම්මා අනත්ථාති” යන බුද්ධ දේශණාවෙන් ප‍්‍රකාශකර වදාළ උතුම් ධර්මය තේරුම් වටහා ගන්නා තුරු කෙනෙකුට මේ ”මම” යන ආත්ම සංකල්පයෙන් නම් වෙන් විය නොහැකියි. ”සබ්බේ සංඛාර අනිච්චාතී” ”සබ්බේ සංඛාර දුක්ඛාතී” යන යථාර්ථය තේරුම් ගන්නා තුරුම යථාපරිදිම ”යථා පඤ්ඤාය පස්සතී” ‘‘සබ්බේ ධම්මා අනත්ථාතී ” යන ධර්මතාවයන්ද තේරුම් ගැනීම කළ නොහැකි වේ.
පටික්කූල මනසිකාර භාවනාවෙන් ”මම” යන ඝණ සඤ්ඤාව ආත්ම සංකල්පය දුරු කර ගත හැකි නම් එතැනදී හේතුඵල ධර්මයත් යථාපරිදිම අවබෝධය වීමට පටන් ගනී. ඝණ සඤ්ඤාව පවතිනා තුරාවට සත්ත්වයෙක්, පුද්ගලයෙක්, ”මම” යන ආත්ම සංකල්පයකුත් පවතී.
ධාතුමනසිකාර පබ්බය සේම නවසීවතික පබ්බය භාවනා කිරීම මඟින් ද අවබෝධ කර ගත යුත්තේ මෙතන සත්ත්වයෙක්, පුද්ගලයෙක් යනුවෙන් දිගින් දිගටම, සදහටම පවතින කෙනෙක් නොමැති බවයි. හේතුවක් නිසා එකටම බැඳුණු ආපෝ, තේජෝ, වායෝ, පඨවි, වර්ණ, ගන්ධ, රස, ඕජා යන ශුද්ධාෂ්ටක කොටස් අටක් එක ගොඩකට ගොනු කර, උත්පාදනය කර ගෙන ආත්ම සංඥාවකින් එයම පරිහරණය කිරීමත් මෙතැනදී සිදු වන බව වටහා ගත යුතුයි. මෙය දිගටම සදාකාලිකවම කැමති ආකාරයටම පරිහරණය කළ නොහැක. ක‍්‍රියාවේ වේගය, ශක්තිය අවසාන වීමත් සමඟම උපාදානය කරගත් කොටස් අටම, ශුද්ධාෂ්ටක දිය වී, කුණු වී ඒ ඒ කොටස් තමන්ට නියමිත තැන්වලට මුදා හැරීමක් සිදු වනවා විනා මෙතැන ”මම” යනුවෙන් පුද්ගලයෙකු දැකිය නොහැකිය. ඇත්තේ මුළාවක් පමණි. කොතරම් උත්සාහ ගත්තත් සදාකාලයටම පවත්වා ගත හැකි ”මම” යනුවෙන් කෙනෙක් නොමැති බව වටහා ගත යුතුයි. කළ නොහැකි දෙයක් කිරීමට උත්සාහ ගැනීම නිසා සිදු වන්නේ දුක උරුම කරගැනීම පමණි.
සක්කාය දිට්ඨිය, විචිකිච්චිතාවය හා සීලබ්බත පරාමාසය යන සංයෝජන තුනම ප‍්‍රහාණය වන්නේත් මේ ”දිට්ඨි අනුසය හා විචිකිචිචා අනුසය” දුරුවීමෙනුයි. ”මම” යන වැරදි දැකීමක් මෙතෙක් කල්ම සංසාරයේ දිගින් දිගටම පවත්වාගෙන ආවත් දැන් ඇත්ත දැකීමට පුරුදු විය යුතුයි. ශරීර කූඩුවක් හදාගත්තේ ජීවිතය පවත්වා ගෙන යාම සඳහායි. නමුත් විඤ්ඤාණය කරන්නේ මේ කුණුප කොටස් වලින් අනවශ්‍ය වැඩක් ගැනීමයි. ඒ අනවශ්‍ය වැඩය විඤ්ඤාණ බීජ සකස් කර ගබඩා කර පවත්වා ගෙන යාමයි. රාගයෙන් ඇලීම, ද්වේෂයෙන් ගැටීම, මෝහයෙන්, මානයෙන් මුළාවීම මගින් විඤ්ඤාණ බීජ සකස් කර ගනී. මේ අනවශ්‍ය වැඩ කොටස නවතා ගැනීමට පුරුදු විය හැකි නම් ”දුක” මෙතැනින්ම අවසාන කර ගැනීමත් කළ හැකි වේ.
මේ ආකාරයට වෙන් වෙන් වශයෙන් මනසින් දැක ගත හැකි කුණුප කොටස් තිස් දෙකමත් විඤ්ඤාණ ශක්තියෙන් එකට බැඳ, සම්බන්ධ කර ”මම” යනුවෙන් ඒකකයක් ගොඩනගා ගෙන ඒ ඒකකය ලෝකයක් ලෙසත් දකී. මේ මගේ යන ලෝකය දිගින් දිගටම පවත්වා ගැනීමට බාහිර ලෝකයටත් ”මම” සම්බන්ධ වේ. මේ අනුව ආධ්‍යාත්මික ලෝකයේ පැවැත්ම දිගින් දිගටම පවත්වා ගන්නත් මතු පැවැත්මක් සහතික කර ගන්නත් සුරක්‍ෂිත කරගන්නත් සියලුම දුක් විඳී. මේ ආකාරයට ලෝකය පවත්වා ගැනීමට දුක් විඳින්නේ මේ පැවැත්මේ සත්‍යම වූ ස්වභාවය වූ ”දුක” නොදකින නිසයි. ”අනිච්ච, දුක්ඛ, අනත්ථ” යන සත්‍යයන් අවබෝධ කර ”නිච්ච, සුඛ, අත්ථ සඤ්ඤාවන්” අත් හැරීමම දුකෙන් නිදහස් වීමට අනුගමනය කළයුතු නිවැරදි මාර්ගය වේ.
නිවන, නිවීම, නිබ්බාන යන පදවලින් විග‍්‍රහ කර පෙන්වා දී ඇත්තේ ”ගිනි ගොඩක් නිවනවා” යන අර්ථයෙන්මයි. මේ පැවැත්ම පවත්වාගෙන යාමට දරණ සෑම උත්සාහයකින්ම නැවත නැවතත් ගිනි ගොඩක් අවුළුවා ගනී. ගින්නක් හට ගැනීමට නම් හේතුවක් තිබිය යුතුමයි. මෙතැන ගින්නට හේතුව ”දර සුන්වීමයි”. සුන්දර දේ හඹා යාමට හැම පෘථග්ජන පුද්ගලයෙකුම තම මුළු ජීවිත කාලයම රාගයෙන්, ආශාවෙන් සුන්දර දේ පරිහරණය කිරීමේ සංසාර පුරුද්දකින් කටයුතු කරති. ප‍්‍රිය මධුර දේට ඇලෙති. ප‍්‍රිය මධුර දේ ලෙස හිතන දේ, නිගමනය කරන දේ නැවත නැවතත් ලබා ගැනීමටම, ප‍්‍රිය මධුර දේ ඒ ප‍්‍රිය මධුර වූ ආකාරයෙන්ම දිගටම පවත්වා ගැනීමටත් උත්සාහ ගනී. නමුත් ධර්මතාවය එය නොවෙයි. හැම ප‍්‍රිය මධුර දෙයක්ම වෙනස් වී විපරිණාමයට පත් වී ගෙවී විනාශ වී නිස්සරණයට පත් වීමයි. මේ ”ප‍්‍රිය මධුර” යන ආකල්ප පවතින්නේ ගතිය පවතින්නේ තමන්ගේම හිත තුළම බව නොදැනීම අරිය සත්‍යයන් නොදැනීමයි.
මේ අරිය සත්‍යයන් කෙනෙකුට පහසුවෙන්ම තේරුම් ගැනීමට හැකියාවක්, ශක්තියක් නැත්තේ රාගයෙන්, ද්වේෂයෙන්, තණ්හාවෙන් තම සිතම මුවහ වී වැසී පවතින නිසාමයි. පංචකාම නීවරණ ධර්මවලින්ම තම සිත ආවරණය වී ඇති නිසාමයි. ආනාපාන සති භාවනාවෙන් සිදු වන්නේ් මේ පංචකාම නීවරණ ධර්මයන් නිවන වසා සිටින කෙළෙස් ධර්මයන් ක‍්‍රමානුකූලව ඉවත් කර දමා සිත ශුද්ධ පවිත්ර කර ගැනීමයි. මෙය කුසලස්ස යන පදයෙන් අර්ථ ගැන්වේ. එසේ නම් කුසලස්ස යන පදයෙන් අදහස් කළේ යමක් එකතු කර ගැනීම පිළිබඳව නොවෙයි. අතීතයේ එකතු කරගත් කෙළෙස් අස්කර දමා චිත්තසංථානය පිරිසිදු කර ගැනීමත් වර්තමානයේදී අලුතින් කුණු උපත ලබන (කෙළෙස් උත්පාදවන) කෙළෙස් මුල් ගළවා චිත්තසංථානය පිරිසිදු කර ගැනීමත් යන අර්ථයෙන්මයි. ”කුසලස්ස උපසම්පදා” යන පදවැල් වලින් බුද්ධ භාෂිතයේදී විග‍්‍රහ කළේ සිත ශුද්ධ පවිත්ර වීමයි. සිත ශුද්ධ පවිත්ර වීමට නම් කෙළෙස් ධර්ම සිතෙන්ම ප‍්‍රහාණය කර ඉවත් කිරීමත් නික්ලේසී ධර්ම පරිහරණය කිරීමත් යන ක‍්‍රියාකාරකම් දෙකම යථාවබෝධයකින්ම යුතුව පුරුදු විය යුතුයි.
ආනාපාන පබ්බය, ඉරියාපත පබ්බය හා සංපජඤ්ඤ පබ්බය යන මුල් පබ්බ තුනම යථාවබෝධය ප‍්‍රගුණ වීමත් සමඟම එකටම අනුගමනය කිරීමට හැකිවන ක‍්‍රමවේදයන් තුනක්ම බවත් තේරුම් ගත හැකි විය යුතුයි. ප‍්‍රඥා විමුක්ත පුද්ගලයාට සහ උභතෝභාග විමුක්ත පුද්ගලයාට මේ සඳහන් කළ පබ්බ, ක‍්‍රමවේදයන් තුන අනුගමනය කිරීමත් සමඟම මාර්ගය සම්පූර්ණ වී සම්මා අංග අටමත් සම්පූර්ණ වීමෙන් සම්මා ඥාණ, සම්මා විමුක්තිය සම්පූර්ණ වීමද ධර්මතාවයෙන්ම සිදු වන්නකි.
ධම්මානුසාරී, සද්ධානුසාරී, සද්ධා විමුක්ත යන පුද්ගලයින් කොටස් තුනටම පටික්කූල මනසිකාර පබ්බය, ධාතුමනසිකාර පබ්බය හා නවසීවතික පබ්බයත් අවබෝධ කර ගැනීමෙන් ඝණ සඤ්ඤාව, ධුව සඤ්ඤාව දුරු කර සත්ත්ව පුද්ගල සංකල්පයෙන්ද වෙන්වීමත් සමඟම සක්කාය දිට්ඨියෙන් වෙන් වීමත් දිට්ඨි අනුසය හා විචිකිච්ඡ අනුසය දුරු වීමත් සමඟ අරිය තත්ත්වයට පත් වේ. චිත්තසංථානය තුළ ”සං” ප‍්‍රජනනය වන ආකාරය යථාපරිදි දැක ”සං” ප‍්‍රහාණය කර චිත්තසංථානය ශුද්ධ පවිත්ර කරගත් කෙනෙකුට පමණක් නිවන් සුවය අත්විඳ ගත හැකි වේ. ”සං” පජඤ්ඤ පබ්බයෙන් අවබෝධ කරගත යුතු වන්නේ සං ප‍්‍රහාණය කිරීමේ නිවැරදි ක‍්‍රමවේදයයි. ”සං” යනු රාග, ද්වේෂ” මෝහ යන ගති තුනෙන්ම නැවත නැවතත් රාග, ද්වේෂ, මෝහ යන ක‍්‍රියාකාරකම් සිදු වී නැවත නැවතත් රාග, ද්වේෂ, මෝහ ගතිම උත්පාදනය වීමයි. මේ අනුව කායේකායානුපස්සනාව භාවනා කිරීම යනු කැළෑවකට වී, ගහක් මුලට වී, ජනශුන්‍ය ස්ථානයකට වී නොසෙලවී කය දෙසම බලා සිට කරගත හැකි දෙයක් නොවේ. යථාවබෝධයෙන්ම, ප‍්‍රත්‍යක්ෂ අවබෝධයෙන්ම යුතුව දවසේ පැය විසිහතර තුළම තමන් කරන, කියන, හිතන සියලුම ක‍්‍රියාකාරකම් යම් කිසි පාලනයකට යටත්ව අන්තවාදී ලෙසින් නොඇලී, නොගැටී, මුළා නොවී, උපේක්ඛා සිතින්ම ඉවසා, විමසා ක‍්‍රියා කිරීමට පුරුදු වීමයි.
තමා තමා ගැනම කල්පනා කළ යුතුයි. තමන්ට යථාවබෝධයක් නොතිබූ යටගිය යුගයේදී ප‍්‍රිය දේවලට ඇලුණත් දැන් එසේ නොවන බවත් අතීතයේදී අප‍්‍රිය දේ් නිසා සිතට ද්වේෂයක්, දොම්නසක් ඇති වුණත් දැන් එසේ නොවන බවත් වෙනස වටහා ගත යුතුයි. අතීතයේ පෘථග්ජන පුද්ගලයෙකු ලෙසින් මානයෙන්ම, මෝහයන්ම තමන් කටයුතු කළ බවද තමන්ටම දැන් වැටහිය යුතුයි. ”මම බලවත්, මම දන්නවා, මට වඩා කෙනෙකුන් නැහැ, මට වඩා ඉහළින් යන්න තවත් කෙනෙකුට ඉඩ දෙන්න බැහැ.” ඒ අනුවම අස්මි මානයෙන් කටයුතු කළද දැන් එසේ ක‍්‍රියා නොකරයි. අතීතයේදී හිතාගෙන සිටි ඝණ සඤ්ඤාවක්, මමත්වයක් දැන් නොදකී. මේ පැවැත්ම ජීවත් වීම යනු නිරන්තරවම හේතුන් කරන ඵලයන් උරුම කරගන්නා හේතුඵල පරම්පරාවක් පමණි. මේ හේතුව වෙනස් කරගැනීමට තමන්ටම හැකියාවක් ඇත. හේතුව ක‍්‍රියාත්මක නොකරම සිටීමට වුවද තමන්ටම හැකියාව දැන් ලැබී ඇත. හේතු නැති තැනක ඵල උරුම නොවන බවත් දකී. මෙවන් වූ යථාවබෝධයෙන් යුක්තව කටයුතු කරන හැම විටකදීම ක‍්‍රියාවේ උත්පාදනය වන්නා වූ මත් වීමේ, රත්වීමේ විඤ්ඤාණ ශක්තියද උපදින්නේ නැති විට සිත විවේක නිශි‍්‍රත, විරාග නිශ‍්‍රිත, නිරෝධ නිශ‍්‍රිත, වොස්සග්ග පරිණාමී යන උතුම්, නිදහස් නිවුන තත්ත්වයටම පත් වේ.
