රථ විනීත සූත‍්‍රයේ පෙන්වා වදාළ පරිදි නිවන් මාර්ගය සම්පූර්ණ කර ගන්නට නම් පියවර අටකින් සම්පූර්ණ වන විශුද්ධි මාර්ගයක් සම්පූර්ණ කර ගත යුතුය. මේ අට ආකාර වූ විශුද්ධි මාර්ගයම සම්පූර්ණ වන්නේ ආසව අනුසය සහමුළින් ම කපා ඉවත් කර දමා චිත්තසංථානය හා මනස ශුද්ධ පවිත්ර කර ගැනීමෙනි.
මේ අනුව බුද්ධ දේශණාවෙන් පෙන්වා වදාළ පිරිසිදු නිවන් මාර්ගය ඒකායන අර්ථයෙන් ම ”අනුප්පාදෝ ඥාණං” මුල් කොටගත් අනුප්පාදය අවසාන පරම අර්ථය කොටගත් අනූපූරක නිවන් මාර්ගයක්ම වේ.
මේ නිවන් මාර්ගය පැහැදිළිවම පිරිසිදුවම දැන ගැනීමත්, ඒ නිවෙන මාර්ගය යථාවබෝධයෙන්ම අනුගමනය කිරීමත් ඒ දැනගත් මඟ තමන් ම අත්විඳ ගැනීමත් නිවනයි.
මේ මාර්ගය සමස්තයක් වශයෙන් සමාලෝචනය කරනවා නම් එය බුද්ධ දේශණාවට අනුව මෙසේ ලියා දැක්විය හැකිය.
1. සංවරට්ඨේන – සීල විශුද්ධිං අභිඤ්ඤෙයියා
2. අවික්ඛේපට්ඨේන – චිත්ත විශුද්ධිං අභිඤ්ඤෙයියා
3. දස්සනට්ඨේන – දිට්ඨි විශුද්ධි අභිඤ්ඤෙයියා
4. මුත්තට්ඨේන – විමොක්ඛා අභිඤ්ඤෙයියා
5. පටිවේදට්ඨේන – විජ්ජා අභිඤ්ඤෙයියා
6. පරිච්චාගට්ඨේන – විමුත්ති අභිඤ්ඤෙයියා
7. සමුච්ජේදට්ඨේන – ඛ්‍යයේ ඥාණං අභිඤ්ඤෙයියා
8. පටිපස්සද්ධට්ඨේන – අනුප්පාදෝ ඥාණං අභිඤ්ඤෙයියා
මේ එකින් එක පියවරම විග‍්‍රහ කර යථා පරිදි අවබෝධය පූර්ණ කරගෙන අභිඤ්ඤෙයියං යන උසස්ම පරිපූර්ණ සත්‍යාවබෝධයක් ලැබීම නිවනයි. හැම මිනිහකුටම යෝනිසෝමනසිකාරයෙන් ධම්මානුධම්ම පටිපදාවෙහි යෙදීමෙන් මේ පියවර අටම සම්පුර්ණ කරගන්නට හැකියාවක් තිබේ.
1. සංවරට්ඨේන – සීල විශුද්ධිං
සංවරවීම යන අර්ථයෙන්ම සීල විශුද්ධිය පරිපූර්ණ කරගත යුතුය යන අදහසයි. ඉන්ද්‍රියය සංවරය, ප‍්‍රත්‍යය සංවරය (සිවුපසය පරිභෝග කිරීම) ප‍්‍රාතිමෝක්ඛ සංවරය,(නිවන් මඟට උපකාර වන සේඛ සීලය) කෝටියක් සංවර සීලය යන දේ දැන සංවර වීමේ අර්ථයෙන් ම සීල විශුද්ධියට පත් විය යුතුයි. මෙතැන සීලය යනු සංවරත්වය පිළිබඳ ලැබූ යථාවබෝධයයි. මේ අනුව තමන්ම සංවර වන තම ඉන්ද්‍රියයන් සංවරත්වයට පත්වන සංසුන් වී, සංයමයට පත් වී, සම්මා දිට්ඨියෙහි පිහිටා ක‍්‍රියා කිරීමේ ශක්තියයි. හැකියාවයි. සංවරත්වයෙන් තොර සීලයක් බුද්ධ දේශණාවෙහි නැති බවයි.
2. අවික්ඛේපට්ඨේන – චිත්ත විශුද්ධිං
සිතේ ඇති වන වික්ෂෝප ගතිය නැති කර ගැනීම යන අර්ථයෙන් අවික්ඛේප වශයෙන් සිත ඒකාග්ගතාවයට පත්කර ගැනීම චිත්ත විශුද්ධියයි. නිතරම පෘථග්ජන හිතක් රාගයට ඇලීම, ද්වේෂයට ගැටීම හා මුළාව නිසා ඒකාග්ගතාවයෙන් තොර වූ විසුරුණු විවිධ තත්ත්වයට පත්වන්නා වූ සිතක් ලෙසින් පවතී. වේදනා විඳගන්නට පුරුදු වූ සිතක් නිරන්තරයෙන් ම සුඛ, සුව, සැප වේදනා සොයා ප‍්‍රිය දේ මධුර දේ සොයා හඹා යයි. එවන් විසුරුණු සිතක කම්පනය, නියත ගතියකි. සිත සමථ තත්ත්වයට සමාධි ගත කරගත හැකි වන්නේ අවික්ඛේප තත්ත්වයට පත් කර ගැනීමෙන්ම පමණි. උද්ධච්ච සිතක්, විචිකිච්චාවෙන් යුතු සිතක් නිරන්තරයෙන්ම වික්ඛේප වූ සිතකි. එවැනි සිතක සමථයක් හෝ සමාධියක් නැත. සංවර සීලයෙහි පිහිටි සිතක සමාධිය හා සමථය පිහිටයි. අවිඛේප සිතකින් ඇති කර ගන්නා සමාධිය අරිය සමාධියයි.
3. දස්සනට්ඨේන – දිට්ඨි විශුද්ධිං
දස්සනට්ඨේන යනු සම්මා දිට්ඨියට පත්වීමයි. ධම්මෝ සංදිට්ඨිකෝ වීමයි. දස්සනේන සංපන්නෝ වීමයි. මිච්ඡා දිට්ඨියෙන් වෙන් වී, ලෞකික සම්මා දිට්ඨියෙනුත් ඔබ්බට ගොස්, ලෝකෝත්තර සම්මා දිට්ඨියෙහි ම පිහිටා ක‍්‍රියා කිරීමට ඇති හැකියාව දිට්ඨි විශුද්ධියයි. හොඳ, යහපත්, නිවැරදි දැකීම යන්නත් සම්මා දිට්ඨියකි. නමුත් එහි නිවනක් නැත. එහි ඇත්තේ ලෞකික, හොඳ, යහපත් නිවැරදි පැවැත්මකි. එවන් හොඳ යයි සම්මත ලෝකයක් පැවැත්වීමෙන් මිදී නිදහස් වීමම නිවනයි. දිට්ඨි විශුද්ධියට පත්වීම සෝතාපන්න මාර්ගයට හා සෝතාපන්න ඵලයට පත්වීමයි
4. මුත්තට්ඨේන – විමෝක්ඛ විශුද්ධිං
මුච්චති යන අර්ථයෙන් මිදී නිදහස් වීම විමෝක්ඛා ලෙසින් ද හඳුන්වයි. සතර ආකාර වූ රූපී ධ්‍යානයන් හතරත්, අරූපී ධ්‍යානයන් හතරත් ‘‘සමය විමොඛෝ’’ලෙසින් ධර්මයේ හඳුන්වයි. ඒවා චේතෝ විමුක්තියයි. සතර ආකාර වූ අරිය මාර්ග සෝවන් මාර්ගය, සකෘදාගාමී මාර්ගය, අනාගාමී මාර්ගය හා අරහත් මාර්ගයත් සතර ආකාර වූ සාමඤ්ඤා ඵල (මාර්ග ඵලයන්) මෙන්ම නිවනත් අසමය විමෝක්ඛා ලෙසින් ද හඳුන්වයි. මෙය ප‍්‍රඥා විමුක්තියට පත් අකුප්පා චේතෝ විමුක්තියයි. මේ මුත්තවීම යනු අතහැර මීදී නිදහස් වීම, නොඇලීම, නොගැටීම, මුලා නොවීම ‘‘අසෝස විරාග නිරෝධ’’ යන සියලූ පදවලින් විග‍්‍රහ කරන ලද අතහැරීමයි. සමය විමෝක්ඛෝ යනුවෙන් විග‍්‍රහ කරන ලද්දේ ධ්‍යානයයි. රාග, ද්වේෂ දවා හැර, යටපත් කර දැමීමේ ප‍්‍රතිඵලයක් ලෙසින් තාවකාලිකව ලබන සුවය ධ්‍යාන සුවයයි. චේතෝ විමුක්ති සුවයයි. අසමය විමොක්ඛෝ යනු මෝහය ද ඇතුලූව රාග, ද්වේෂ, මෝහ ගති තුන යටපත් කිරීමෙන් නොව ඒවා මුළින්ම උපුටා දමා ගති ඉවත් කිරීමෙන් ලබන විද්‍යා විමුක්තියයි. අකුප්පා චේතෝ විමුක්තිය ලෝකෝත්තර විමුක්තියයි. අනාසව, නිරාමිස විමුක්තියයි. ඒවාගේම අනිමිත්ත, අප්පණිහිත, සුඤ්ඤත විමුක්තියයි.
5. පට්වේධට්ඨේන – විජ්ජා විශුද්ධිං
විද්‍යා විමුක්තිය ලබා ගත හැකි වෙන්නේත්, සත්‍යය ප්රත්යක්ෂ කර දැකගත හැකි වන්නේත් පටිනිස්සග්ගානු පස්සනා කිරීමෙනුයි. ”පටි” යනු බැඳීමයි. කාම උපාදානය යනු පටියකි. බැඳීමකි. දිට්ඨි උපාදානය පටියකි. බැඳීමකි. සීලබ්බත උපාදානය බැඳීමකි. පටියකි. අත්තවාදුපාදානය පටියකි, බැඳීමකි. පටි ලෙසින් මෙසේ දැක්වූ බැඳීම් හතරෙන්ම නිදහස් වීම පටිවේද අර්ථයෙන් විග‍්‍රහ කරන ලදී. මේ පටිවලින් මිදී නිදහස් වූ කෙනෙකුට සියලූ ආකාර වූ බැඳිම් වලින්ද මිදී නිදහස් වීමේ ශක්තියක් හා හැකියාවක් ද ලැබේ. මේ විද බැලීමේ ශක්තිය පරමාර්ථ ධර්මයන් දැකීමයි. යථාභූත ඥාණ දර්ශනය ම ලැබීමයි. යථාභූතඥාණ දර්ශනයත් ලැබූ විජ්ජා විමුක්තියටත් පත් වු පුද්ගලයා චතුරාර්ය සත්‍යයන් ප්රත්යක්ෂ කර අවබෝධ කර ගත් කෙනෙකි. අරිය උත්තමයෙකි.
6. පරිච්චාගාට්ඨේන – විමුක්ති විශුද්ධිං
චාගෝ, පරිච්චාගෝ යනු අත්හැරීම, ප‍්‍රහාණය කර බැහැර කිරීම යන අර්ථයෙන් මිදී නිදහස් වීමයි. ”චගෝ” පටිනිස්සග්ගෝ මුත්ති අනාලයෝ” යනුවෙන් නිරෝධ අරිය සත්‍යයෙහි වදාරා, විග‍්‍රහ කළේ මේ අත්හැර මිදී නිදහස් වීම ගැනයි. විමුක්තිං යනු මුදනු කැමති බවයි. කැමැත්තෙන්ම සත්‍යවබෝධයෙන් ම අත්හැරීමයි. ප‍්‍රත්‍යාවේක්ෂා කිරීමෙන්, හේතුඵල දැකීමෙන්, අධ්‍යුපේක්ඛාවෙන් අත්හැරීමයි. පරිච්චාගෝ යන පදයේ අර්ථය කැමැත්තෙන් ම, අනුපත්ති වශයෙන් ම, පූර්ණ ලෙසින් ම අත්හැර මිදී නිදහස් වීමයි. මේ සඳහා සංඛාරුපෙක්ඛා ඥාණයම උපදවා ගත යුතුයි. නිමිත්ත මුදනු කැමති වීම ආයුහන (කර්ම සකස් කිරීම) මුදනු කැමති බව පටිසන්ධිය මුදනු කැමති බව විපාක ප‍්‍රවෘත්තිය මුදනු කැමති බව පරිච්චාග අර්ථයෙන් විමුක්තියට පත්වීමයි. ඒ නිසා උපාදානය කරගත් පංච උපාදානස්කන්ධයෙන්ම කැමැත්තෙන්ම සංඛාර උපේක්ඛා ඥාණයෙන්ම උපාදානය කරගත් දේ අතහැර මිදී නිදහස් වීම මෙහිදී අදහස් කෙරෙයි.
7. සමුච්ඡේදනට්ඨේන – ඛ්‍යයේ ඥාණං
සමුච්ඡේද යනු සහමුළින් ම යමක් ගළවා උදුරා ඉවත් කිරීමයි. මෙහි එන අර්ථය ද ආසව, අනුසය ධර්මයන් චිත්තසංථානයෙන් ශේෂයක්වත් ඉතිරි නොවන සේ සහමුළින්ම ගළවා ඉවත් කර දැමීම යන අර්ථයෙන් ”ඛ්‍යයේ ඥාණං” ඇති කර ගත යුතුය, යන්නයි. එසේ නම් ”ඛය ” යන පදයෙන් ”ක්ෂය” කිරීම යන අර්ථයට වඩා ”ගළවා උදුරා ඉවත් කර දැමීම” යන අර්ථයම ඉස්මතු වෙයි. ”බණ සම්පත්තිය” යන්නෙහි ”ඛණ” යනු ”ඛය” යන පදයේම කාරක පදයයි ”ඛණ ඛය’’ යන පදයන්හි අතීත කාල පදය ”ඛීණා’’ ‘‘ඛීණා ජාති” ”ඛීණං පුරාණං” යන පදවලින් පිළිබිඹු වෙයි. ත‍්‍රිලක්ඛණය, බණ සම්පත්තිය යන පදවලින් එන අර්ථයම මේ ඛ්‍යයේ ඥාණයයි. එය ආසවඛ්‍යා ඥාණයයි. අනුසයඛ්‍යා ඥාණයයි. මේ ‘‘ඛ්‍යයේ ඥාණං’’ යන පදය තේරුම ගන්නට නොහැකි වීම හේතු කොට ගෙනම අද බෞද්ධයාට නිවන් මාර්ගය වැසී ඇහිරී පවතී.
8. පටිපස්සද්ධට්ඨේන – අනුප්පාදේ ඥාණං
මේ අරහත් ඵලය පිළිබඳවම කරන ලද ප‍්‍රකාශකයකි. අරහතුන්වහන්සේ කිසිම සංඛාරයකට පටිච්ච නොවේ. සංඛාරයක් නොකර ක‍්‍රියා සිත් පමණක් පවත්වන අරහතුන් වහන්සේ ඉන්ද්‍රියයන් හයම භාවිතා කළත් පරිහරණය කළත් ඒවා ආයතන ලෙසින් පරිහරණය නොකරන නිසා පට්ච්ච වීමෙන් වැළකී ”පටිවිරතෝ” යන තත්ත්වයටම පත්ව සිටී. චක්ඛුං රූපයක් සමඟ පට්ච්ච වීමෙන්, සංඛාරයක් කිරීමෙන්, සමුදය ශක්තියක් විඤ්ඤාණය විසින් උපදවා ගනී. දැන් චක්ඛු ඉන්ද්‍රියයක් ලෙසින් භාවිතා කරන විට ”දිට්ඨේ දිට්ඨා වාදිතා” යන වේදනාවෙන් තොර වන නිසා සංපස්සජා වේදනා තත්ත්වයට පත් නොවන නිසා අනුප්පාදෝ ඥාණයෙන් යුතු අරහතුන්වහන්සේ ඉන්ද්‍රියයන් හයමත් පරිහරණය කරයි. භාවිතා කරයි. ක‍්‍රියා සිත් පවත්වයි. නමුත් සංඛාර සිත් නොපවත්වයි. පංචස්කන්ධම පරිහරණය කරයි. පංචඋපාදානස්කන්ධයෙන්ම තොර වී, පටිපස්සදී තත්ත්වයට පත්ව සිටී. එවන් අරහතුන්වහන්සේ කිසිම ආකාරයක කර්ම බීජ සකස් කිරීමක් සිදු නොකරයි. ඒ නිසා පෘථග්ජන පුද්ගලයකු මෙන් අරමුණු වලට බැඳී පටිච්ච වී සංඛාර පවත්වමින් සමුදය බිහි කරමින් භව උප්පාද කිරීමක් උන්වහන්සේ සිදු නොකරයි. ඒ නිසා ”අනුප්පාදෝ නිබ්බානං” යන උතුම් නිවන් අවබෝධය පරිපූර්ණ කරගත් අරහතුන් වහන්සේ නිස්සරණ සුවයෙන් කාලය ගෙවති.
බුද්ධ දේශණාවෙහි පෙන්වා වදාළ නිවන් මාර්ගයට උපකාර වන මේ සීල විශුද්ධි, දිට්ඨි විශුද්ධි ආදී අංග අටම සඳහා ත‍්‍රිපිටකයේ ධර්ම විග‍්‍රහයක් අර්ථ දීමක් කර ඇත. සංවර අර්ථයෙන් සීල විශුද්ධියත්, අවික්ඛේප අර්ථයෙන් චිත්ත විශුද්ධියත්, දර්ශන (සංදිට්ඨි) අර්ථයෙන් දිට්ඨි විශුද්ධියත්, මිදී නිදහස් වීම යන මුත්ති අර්ථයෙන්, විමෝක්ඛ විශුද්ධියත්, පටිවේධාර්ථයෙන් විජ්ජා විශුද්ධියත්, පරිච්චාග අර්ථයෙන් විමුක්ති ඥාණ දර්ශනයත් සමුච්ඡේදනාර්ථයෙන් ඛ්‍යයේ ඥාණයත්, පටිපස්සදී වශයෙන් අනුප්පාද ඥාණයත් ලැබිය යුතුයි. මේ කරුණු අට ගැනම හෝ ඉන් කරුණු කිහිපයක් ගැන හෝ වෙනත් ආකාරයේ අර්ථ ගැන්වීම් වලින්ද විවිධ ආකාර වූ විග‍්‍රහයන්, අර්ථගැන්වීම් පසුකාලීනව කර ඇත. හැම අටුවාවකම, ටිප්පණියකම, ටීකාවකම සීලා දී මේ විශුද්ධි අටම සඳහා විවිධ අර්ථ කථනයන් ලබා දී ඇති බවත් පෙනේ. පසු කාලයකදී මේ අර්ථ ගැන්වීමට ලියූ අට්ඨකථා නිසාම සීල විශුද්ධිය සංවර අර්ථයෙන් බැහැර වී වේරමණී අර්ථයෙන් ම පමණක් විග‍්‍රහ කරන්නට යෑම නිවන් මාර්ගයේ මුල්ම පියවර ලෞකිකත්වයට හැරවීමක් ලෙසින් ද පෙන්වා දිය හැකිය. යමෙක් සීල විශුද්ධිය විග‍්‍රහ කරන්නේ සංවර අර්ථයෙන් තොර වූ, සංදේශණාවෙන් තොර වූ විග‍්‍රහයකින් නම් එය නිවන් මඟට උපකාර වන සේ සීලය විග‍්‍රහ කර පෙන්වා දීම ද කළ නොහැකි වේ. විරමණය, වේරමණී යන පද වලින් විග‍්‍රහ වන්නේ වෙන්වීම, වැළකී සිටීම යන අර්ථයයි. නමුත් බුද්ධ භාෂිතයේ පෙන්වා වදාළ ”පටිවිරතෝ” යන සිල් පදයෙහි පටිච්ච වීමෙන් තොර වූ, ඉන්ද්‍රියයන් සංවරකර ගත්, චේතනා සීලය, ප‍්‍රහාණය සීලය මෙන්ම අවිතික්කම සීලය ද ඇතුළත් වන නිසා මෙහි නිතැතින් ම වේරමණී සීලයද ඇතුළත් වේ. මේ අනුව සංවර අර්ථයෙන් තොරවූ සීලය නිවනට මඟ නොවේ.
මේ ආකාරයෙන්ම අවික්ඛේප අර්ථයෙන් තොර වූ චිත්ත විශුද්ධියක් ද නිවනට උපකාර වන්නේ නොවේ. සිතක් වික්ඛේප වන්නේම කාමච්ඡන්දය, ව්‍යාපාදය, ථිනම්ද්ධය, උද්ධච්ච, විචිකිච්චා යන පංචකාම නීවරණ ධර්මවලින් යුත් සිතක් විසුරුණු ස්වභාවයකින් පවතින නිසායි. සිතක් වේදනාවට පත් වන්නේ තැති ගැනීමට, බිය වීමට, කම්පනයට, නොසන්සුන් වීමට මුල් වන්නේ මේ පංචකාම නීවරණ ධර්ම වලින් මනස වැසී, මුවහ වී පවතින නිසාමයි. කාමයෙන් විවිච්ච වූ, පාප ධර්මවලින් විවිච්ච වූ සිතක් ඇති කර ගැනීමෙන්ම සිත අවික්ඛේප තත්ත්වයට පත් කරගත හැකි වෙයි. ඒ සඳහා නිවැරදි අරිය ආනාපාන සතියම භාවිතා කළ යුතුයි. හුස්ම ගැනීම, හුස්ම පිට කිරීම, බඩ පිම්බීම, හැකිළීම වැනි අනරිය ආනාපානා භාවනා ක‍්‍රම වලින් කාමයෙන් විවිච්ච වූ (වෙන් වූ) පාප ධර්මවලින් විවිච්ච වූ (වෙන් වූ) සිතක් ඇති කර ගෙන සිත අවික්ඛේප තත්ත්වයට පත්කර ගත නොහැකිය. නමුත් ඒ අනරිය භාවනා ක‍්‍රමවලද කසින භාවනා ක‍්‍රමවලද සිත සමථ තත්ත්වයට පත් කර ගැනීමේ යම් හැකියාවක් ද පවතියි. මෙහි වෙනස අරිය භාවනාවකින් ලබා ගත හැකි අවික්ඛේප අර්ථයෙන් චිත්ත විශුද්ධිය, අනරිය භාවනාවෙන් ලබාගත නොහැකි වීමයි. නීවරණ ධර්ම යටපත් කර බලයෙන් ලබාගත් සමාධි තත්ත්වයක් සමථ තත්ත්වයක් ධ්‍යාන තත්ත්වයක් අනරිය ධ්‍යානයකින් ද ලබා ගත හැකිය. නමුත් අනරිය යනු අවික්ඛේප අර්ථයෙන් ඇති කරගත් චිත්ත විශුද්ධියක් නොවෙයි. අවික්ඛේපාර්ථයෙන් ම අරිය සමාධි ලබා ගත හැකියි.
දස්සනට්ඨේන දිට්ඨි විශුද්ධි යන විග‍්‍රහයෙහිදී අර්ථය, ධර්මය සළකා බැලිය යුතුයි. අපායෙන් මිදී, සුගති ලෝකයක්, මිනිස් ලොව, දෙව්ලොව, බ‍්‍රහ්ම ලෝකය හෝ යම් ලෞකික සැප සම්පත් විඳවීමේ දෘෂ්ඨීයක් ඇතිව යහපත්, නිවැරදි ලොවක් දකින්නේ නම් එයද නිවනට සාපේක්ෂව මිච්ඡුා දාෂ්ඨියකි. මේ නිසා බුද්ධ ධර්මයේ පරමාර්ථ ධර්මයන් දැක ධම්මෝ සංදිට්ඨිකෝ තත්ත්වයට පත් වූ අරිය ශ‍්‍රාවකයාගේ දස්සනය නිදහස් වීම, අනුප්පාදය, පැවැත්ම අමරණීය යන තත්ත්වයෙන්ම අරමුණු කරගත් සම්මා යන ලෝකොත්තර දිටිඨි විශුද්ධියයි. ඉන් මෙපිට ඇති ලෞකික වූත් ආසව සහිත වූත්, පුණ්‍යභාගී වූත්, උපධිවිපෙක්ඛා සහිත වූත් සම්මා දිට්ඨිය ”දස්සනට්ඨේන දිට්ඨි විශුද්ධිං” යන තත්ත්වයට වඩා පහත් වූ ලෞකික දෘෂ්ඨියකි.
මේ ආකාරයෙන්ම විමොක්ඛ විශුද්ධියට පත්වීමේදී ද අත්හැර, මිදී, නොඇලී, නිදහස් විය යුතු සියලූම රාග, ද්වේෂ, මෝහ ගති අතහැර කැමැත්තෙන් ම ඒවා බැහැර කළ යුතුයි. ප‍්‍රහාණය කළ යුතුයි. ඉවත් කළ යුතුයි. ඒ නිසා මුත්ති යන අර්ථය එහි අවධාරණය කර තිබේ. මුත්ති යනු යළිත් නොඇලෙන ලෙසින්ම අත්හැර, මිදී නිදහස් වීමයි. ධ්‍යාන වලින් ලබන විමෝක්ඛ තත්ත්වය රාග, ද්වේෂ ගති දෙක පමණක් යටපත් කර තාවකාලිකව ලබන විමුක්ති සුවයකි. එය රූපී, අරූපී ධ්‍යානවලින් ලබන චේතෝ විමුක්ති සුවයකි. එම චේතෝ විමුක්තිය අකුප්පා චේතෝ විමුක්තිය නොවේ. අකුප්පා චේතෝ විමුක්තියම, මුත්ති අර්ථයෙන් විමොක්ඛ විශුද්ධිය ලෙසින් විග‍්‍රහ කරනු ලැබේ. අවිද්‍යා විරාගයෙන් ලබන විද්‍යා විමුක්තිය මාර්ගය මෙන්ම ඵලයන් ද අකුප්පා චේතෝ විමුක්තිය ලබා ගැනීමට උපකාර වන ප‍්‍රඥා විමුක්තියයි. මේ නිසා අරිය මාර්ගයේ පෙන්වූ විමෝක්ඛ විශුද්ධිය, එතෙක් කලක් ලෞකික ආගම් සංකල්පවල භාවිතයේ පැවති චේතෝ විමුක්තිය නොවන බවත් පැහැදිළිවම දැක ගත යුතුයි. අද ලංකාවේ මෙන්ම තායිලන්තය, බුරුමය වාගේම බටහිර රටවලද භාවනාවේ යෙදෙන ලක්ෂ සංඛ්‍යාත වූ මිනිසුන් බලාපොරොත්තු වන්නේද චේතෝ විමුක්තියයි. එය අකුප්පා චේතෝ විමුක්තිය නම් නොවේ. එහි නිවනක් නැත. නිවනක් පතමින්ම අනරිය චේතෝ විමුක්තියක් සඳහාම භාවනා කිරීම ද කරන බව ඉතාමත් පැහැදිළියි.
ඒවාගේම පටිවේද අර්ථයෙන් ම විද්‍යා විමුක්තියත්, විජ්ජා විශුද්ධියත් ලබාගත යුතුයි. පටිසංවේදී හා පටිවේද යන පද අතර ඇති වෙනස මෙහිදී තේරුම් ගත යුතුයි. පටිඉචිච වීමෙන් සං උදය වන බවත් උදයව්‍ය ඥාණයෙන් නිවැරදිවම තේරුම් ගත යුතුයි.
පටිවේධ අර්ථයෙන් විද්‍යා විශුද්ධියට පත්වීම යන්නෙහි අදහස රූපාරම්මණයන් ආදී අරමුණු වලට පටිච්ච නොවී වේදනාවෙන් තොර වූ උපේක්ඛා සිතකින් අරමුණු ඉවසා, විමසා එහි ”අනිච්ච” බව ප්රත්යක්ෂ ලෙස අවබෝධ කර ගැනීමේ ශක්තියයි. මෙය සම්මතය විද බලා පරමාර්ථය දැක ගැනීමේ විජ්ජා විශුද්ධියයි. ඒ නිසා ම එය”පටිවේධ අර්ථයෙන්ම” අවබෝධ කර ගත යුතුයි. යම් අරමුණකට ප‍්‍රියවී හෝ අප‍්‍රිය වී හෝ එය පටිසංවේදී වෙයි නම් එතැන උපේක්ඛා ඥාණයක් නැත. ”සංඛාර උපේක්ඛා” ඥාණයම ලබාගෙන, පටිසංවේදී බවෙන් තොරව, උපේක්ඛා සිතින් ඉවසා, විමසා, සැනසීම ලබන මාර්ගය විජ්ජා විශුද්ධියයි.
ඊලඟට පෙන්වූයේ පරිච්චාග අර්ථයෙන්ම විමුක්ති ඥාණ දර්ශනය ලබා ගැනීම කළ යුතු බවයි. මෙතැන ”විමුක්තිය” යනු විමෝක්ඛ යනුවෙන් කලින් සඳහන් කළ අර්ථයට වඩා තරමක් වෙනස් අදහසකි. විමෝක්ඛ වීමෙන්ම විමුක්ති තත්ත්වයටද පත්විය යුතුයි. චාග යනු අත්හැරීමයි. පරිච්චාග යථාභූත ඥාණ දර්ශනයෙන්ම ප්රත්යක්ෂ අවබෝධයෙන්ම ”සං” අත්හැරීමයි. රාග, ද්වේෂ, මෝහ ගති අත්හැරීමයි. පංචස්කන්ධය උපාදානය කර ගැනීමේ ක‍්‍රියාවලිය අත්හැරීමයි. පරිච්චාග යන පදයේ අර්ථය පූර්ණ වශයෙන්ම අත්හැර නිදහස් වීමයි. කැමැත්තෙන්ම අත්හැර නිදහස් වීමයි. කුණු ගොඩක්, බරක්, බැම්මක්, භය උපදවන දෙයක් බව යථා පරිදි දැක රාගය, ද්වේෂය, මෝහය යන කිළිටි ගති අවබෝධයෙන් ම සිතින් අත්හැරීමයි.
සමුච්ෙඡ්ද අර්ථයෙන්ම ඛයේ ඥාණය ලැබීම ඊළඟ පියවරයි. සමුච්ඡේද යනු ”සං උදය” සහමුළින්ම ගළවා මුලින් ම උදුරා දමා ඉවත් කිරීම යන අර්ථයයි. ඛයේ ඥාණය යන පදයේ අර්ථය ද යමක් සහමුළින්ම ගළවා උදුරා දමා ඉවත් කිරීම යන අදහසයි. ”අසේස විරාග නිරෝධෝ” යන ශේෂයක්වත්, කෙස්ගහක තරම් දෙයක් වත් ඉතිරි නොවන්නට ම මුළින්ම ගළවා දමා නිදහස් වීම යන අර්ථය, ඛයේ ඥාණං යන පදයේ අඩංගු වේ. ”ඛණ සම්පත්තිය” යන පදවල සඳහන් ”ඛණ” යන්නෙහි අර්ථයද ත‍්‍රිලක්ඛණය යන පදවල සඳහන් ”ඛණ” පදයෙහි අර්ථයද මේ ඛයේ ඥාණං යන පදයෙහි ම ඇතුළත්ය. ආසවඛ්‍යා ඥාණය, අනුසයඛ්‍යා ඥාණය ලබන්නේ ඛයේ ඥාණයෙනි. ඛීණස‍්‍රවයන්වහන්සේ, ”ඛීණාජාති” ”ඛිණං පුරාණං” යන පදවල ”ඛීණා” යන අර්ථයෙන් දැක්වෙන්නේ ”ඛයේ ඥාණය” පූර්ණ කරගත් යන අදහසයි. මේ අනුව ”රාගක්ඛය” ”ද්වේෂක්ඛය” හා මෝහක්ඛය යනු ඛයේ ඥාණයයි. රාගය, ද්වේෂය, මෝහය යන කිළිටි ගති (කුණු) සහමුළින්ම සිතින් අස්කර දමා සමුච්ෙඡ්ද වශයෙන් ම ප‍්‍රහාණය කර නැවත කවමදාකවත් මතු නොවන ආකාරයට අස්කර දැමීම සමුච්ෙඡ්ද ප‍්‍රහාණයයි. ඛයේ ඥාණයයි. සං උත්පාදනය වීමේ හැකියාව මුලින් උදුරා දැමීමයි.
පටිපස්සද්ධි අර්ථයෙන්ම අනුප්පාදෝ ඥාණය අවසාන වශයෙන් ලබා ගැනීම ”අමතෝගධං නිබ්බානං” ලෙස ධර්මයේ පෙන්වා දේ. ”පටිපපස්සද්ධි” යනු දස සංයෝජනයම ”විවට්ට” තත්ත්වයට පත් කිරීමෙන් පටි දහයම ගළවා ඉවත් කර සියලූ සංයෝජන ප‍්‍රහාණය කිරීමයි. සංයෝජන දහය ම ප‍්‍රහාණය කර දැමූ පසුව එහි ”උප්පාදෝ” තත්ත්වයක් නොපවතී. අනුප්පාදෝ යන සුඤ්ඤත තත්ත්වයක් බවටම පත් වේ. රාගයෙන්, ද්වේෂයෙන්, මෝහයෙන් පමණක්ම ලෝකයට අයත් වන සියලූ සංඛත ධර්ම උත්පාදනය කර ගැනීම සිදු වේ. රාගයෙන්, ද්වේෂයෙන්, මෝහයෙන් සහමුලූන්ම තොර වූ සිතක විඤ්ඤාණ ශක්තියක් ක‍්‍රියාත්මක නොවන තත්ත්වය සුඤ්ඤත යන අදහස දේ. රාගයෙන් තොරවූ, ද්වේෂයෙන් තොරවූ, මෝහයෙන් තොරවූ සිතක් විඤ්ඤාණ ශක්තියෙන්ද තොරවූ විඤ්ඤාණ ශක්තිය සුඤ්ඤත වූ තත්ත්වයට පත් වීමත් සමඟම ප‍්‍රඥා ශක්තිය පූර්ණ ලෙසින්ම ක‍්‍රියාත්මක වන සිතක් බවටත් ප‍්‍රභාස්වර සිතක් බවටත් පත් වේ. ප‍්‍රභාස්වර වූ සිතකින් කර්ම බීජ උත්පාදනය කිරීමේ ශක්තිය, ආයුහන ශක්තිය, සහමුලූන්ම ඉවත්ව යන නිසා එවැනි සිතක ”අනුප්පාදෝ ඥාණං” මිස ”උප්පාදෝ විඤ්ඤාණං” යන තත්ත්වයන් නොපවතී. කර්ම බීජ සකස් නොවේ. එමනිසා අනුප්පාදෝ නිබ්බානං යනුවෙන් හඳුන්වනු ලබයි.
මේ විශුද්ධි විග‍්‍රහයේදී අවසානයට දෙයාකාර වූ ප‍්‍රහාණයක්, අත්හැර මීදී නිදහස් වීමක් විග‍්‍රහ වේ.
1. සමුච්ඡේදප්පහාණං 2. පටිපස්සද්ධිප්පහාණං
1. සමුච්ඡේදප්ප‍්‍රහාණය මඟින් ”ලෝකෝත්තර ඛයගාමීමග්ගං භාවයතෝ” යන්නත් (සෝතපන්න ආදී මාර්ග හතරක්)
2. පටිපස්සද්ධිප‍්‍රහාණයෙන් පලක්ඛණ ප‍්‍රතිලාභයත් ලැබෙන බවත් පැහැදිළිවම ප‍්‍රකාශ කර ඇත.( සෝතාපන්න ආදී ඵල හතරක්)
නිවන් අවබෝධ කර ගැනීමේ උත්සාහයේදී පළමුවෙන්ම මාර්ගය සම්පූර්ණ කරගත යුතුයි. මාර්ගය සම්පූර්ණ කර ගැනීමේදී සතර අවස්ථාවකදීම සමුච්ෙඡ්ද වශයෙන්ම ආසව අනුසය ප‍්‍රහාණය කළ යුතුයි. සෝවාන් මාර්ගයේදී දිට්ඨාසව, දිට්ඨි අනුසය හා විචිකිච්චා අනුසය ඛය කළ යුතුයි. සකෘදාගාමී මාර්ගයේදී කාමාසව, භාවාසව තුනීකර ගත යුතුයි. ඕලාරික ආසව තුනීකර ගත යුතුයි. අනාගාමී මාර්ගයේදී කාමාසව, පටිඝාසව සියල්ල අනුසහගත වශයෙන්ම සහමුළින්ම සමුච්ෙඡ්දප්ප‍්‍රහාණයට පත් වී යා යුතුයි. අරහත්ත මාර්ගයේ දී ”සබ්බ කිලේසේ පජහතෝ” සියලූ ආකාර වූ රාග, ද්වේෂ, මෝහ කෙළෙස් මුලින් ගැළවී ගොස් භවාසව, අවිජ්ජාසව සමුච්ඡේද වශයෙන් ප‍්‍රහාණය වී යයි. මාර්ගය සම්පූර්ණ කර ගැනීමත් සමඟම පලක්ඛණ ප‍්‍රතිලාභයක් හතර අවස්ථාවකදීම සම්පූර්ණවීමත් සමඟම පටිපස්සධි තත්ත්වයට පත්වීම නිවනයි. ”සංයෝජනා පහීයන්ති, ආසවා ඛයා හොන්තී” යනු මේ දෙයාකාරයයි.
