සිත හා මනස සංවර කරගෙන පාලනය කර ගැනීම සිත හා මනස කෙළෙස් වලින් තොරව පිරිසිදු තත්ත්වයට පත්කර ගැනීම චේතනාව පිරිසිදු කරගෙන යහපත් සිතුවිලි භාවිතයට ගැනීම නූපන් කෙළෙස් යළි නූපදින ලෙසින් ම අනුත්පාද ලෙසින් ම ප‍්‍රහාණය කිරීම හා කෙළෙස් වලින් තොර වූ පිරිසිදු සිතක් හා මනසක් දිගටම පවත්වා ගන්නට පුරුදු පුහුණු වීම භාවනා කිරීමේ පරමාර්ථය විය යුතුය. කය දෙස, ශරිර කූඩුව දෙස බලා කය භාවනාවට යොමු කිරීමක් බුද්ධ දේශණාවේ නම් පෙන්වා දී නැත.
ඒවාගේ ම අද බොහෝමයක් ම භාවනා මධ්‍යස්ථානවල පෙන්වා දෙන පරිදි සිත හා මනස අසඤ්ඤී තත්ත්වයට පත් කරවන, අක‍්‍රීය තත්ත්වයට පත් කර වීමක්ද බුද්ධ දේශණාවේ පෙන්වා වදාළ භාවනාවට නම් නොගැළපෙයි.
ඉන්ද්‍රියයන්හි අසංවර ක‍්‍රියාකාරීත්වය නිසා උපත ලබන්නා වූ ක‍්‍රියාවේ ”සං” වේගය පාලනය කරගන්නට කායේ කායානුපස්සනා කිරීම ද, ක‍්‍රියාවේ අනවශ්‍ය වේගය නිසා සිතේ හා මනසේ උපත ලබන රත් වීමෙන්, ගිනි ගැනීමෙන් උපත ලබන වේදනාව පාලනය කරගන්නට වේදනාසු වේදනානුපස්සනාවද, සිතේ ඇති වන අනවශ්‍ය චිත්තාවේගය පාලනය කරගන්නට චිත්තේසු චිත්තානුපස්සනාව ද, අනිච්ච, දුක්ඛ, අනත්ථ මෙන් ම නිරෝධානු පස්සනාවත්, පටිනිස්සග්ගානු පස්සනාවත්් වැඞීමට පුරුදු වීමෙන්, ධම්මේසු ධම්මානුපස්සනාව සම්පුර්ණ කරගැනීමත් සඳහා සතර සතිපට්ඨාන භාවනාවෙහිම යෙදිය යුතුය.
මෙය සමථ, විපස්සනා යන කර්මස්ථාන දෙකම එකවර සම්පූර්ණයෙන් ම වැඩෙන යුගනද්ධ භාවනා ක‍්‍රමයයි. ප‍්‍රායෝගික වශයෙන් සතර කමටහන් – චතුරා රක්ඛා – වැඞීමෙන් සතර සතිපට්ඨානයත් සම්පූර්ණ වෙයි. මෙහිදී දවසේ නිදා ගන්නා කාලය හැර අනෙක් සියලු අවස්ථාවලදී සතර ඉරියවුවේදීම, ඕනෑම ක‍්‍රියාවක යෙදෙන ගමන් ම, මේ සතර කමටහන් භාවිතා කරන්නට පුරුදු විය යුතුය. මෙසේ සතර කමටහන් භාවිතා කරන්නට, භාවනා කරන්නට නම් ධම්මෝ සංදිට්ඨිකෝ තත්ත්වයට පත් වී, සම්මා දිට්ඨියට පත් වීම සම්පූර්ණ කර ගත යුතු පූර්ව කොන්දේසියකි. ඒ සුතමයේ ඥාණයයි.
මිනිසෙකු ලෙසින් උපත ලැබූ කෙනෙකුට තම මනසේ ශක්තිය පිරිසිදු කරගෙන, සිත ඒකරාශි කරගෙන, යම් කිසි විශේෂ බලයකින් ක‍්‍රියා කිරීමේ හැකියාවක් පවතින බවද, ලෝකය තුළදීම තමන්ගේ ම මනසේ ශක්තිය භාවිතා කරමින් ලෝකයම අතහැර ලෝකෝත්තර තත්ත්වයට පත් වීමේ හැකියාවක් හා ශක්තියක් ද ලබා ගත හැකිය. ඒවාගේ ම තම මනසේ ශක්තියම භාවිතා කරමින් සාමාන්‍ය මිනිසෙකුට කළ නොහැකි යම් යම් අධිමානසික ශක්තියකින් ක‍්‍රියා කිරීමේ හැකියාව ද මිනිසෙකුට ම ලබා ගත හැකිය. ඍද්ධි ප‍්‍රතිහාර්යයන් පෑම, අභිඥා ශක්තියෙන් ක‍්‍රියා කිරීම, පරචිත්ත විජානනය, මිනිසුන් මෝහනය කිරීමේ හැකියාව, තවත් කෙනෙකු තම වසඟයට ගැනීමේ හැකියාව, සමහරක් ලෙඩ රෝග සුව කිරීමේ හැකියාව ද මේ මානසික ශක්තියයෙන් ම කළ හැකිය. මේ දෙවනුව පෙන්වා දුන් දේ ලෞකික දේවල්ය. ඒවා නිවනට බාධාවන් මිස කිසිසේත් ම උපකාර වන දේවල් ද නොවේ.
බුදුපියාණන්වහන්සේ පෙන්වා අනුදැන වදාළ භාවනා කිරීම මඟින් දෙවනුව කී ආකාර ලෞකික බලාපොරොත්තු ඉටු කර ගැනීමට නොව පළමුව පෙන්වා දුන් ලෝකෝත්තර නිවන් සුවයට පත් වීමටම මඟ පාදා ගැනීමටය. බුදුපියාණන් දස අනුස්සති භාවනා කිරීමට කර්මස්ථානයන් ලබා දුන්නේ කල්පකාලාන්තරයක් තුළම ලෝකයට භද්‍ර වී, කිළිටි වී පවතින මනස හා සිත යළිි යළිත් කිළිටිවන්නට හේතු වූ ආසව, අනුසය සමුදය වන්නාහාම කෙළෙස් ගති ප‍්‍රහාණය කර දමා නිදහස් වීමට ආසව අනුසය සිතින් ම ගළවා උදුරා ඉවත්කර දැමීමට නිවැරදි ආකාර වූ මඟ පෙන් වීමක් කිරීමටය.
කෙළෙස්වලින් පිරුණු සිතක් සහිත අශ‍්‍රතවත් පෘථග්ජනයෙක් ලෙසින් සංසාරයි කියා ලෝකයෙන් තවත් යමක් අල්ලා උපාදානය කර ගැනීමේ බලාපොරොත්තුවෙන් ම ඉන්ද්‍රියයන් පිනවා යම් ආස්වාදයක් විඳවීමේ කැමැත්තෙන් ම මෙතෙක් ලෝකයට බද්ධ වී ක‍්‍රියා කළ පුද්ගලයෙකුට මේ සංසාර පැවැත්මේ යථා ස්වභාවය එනම් අනිච්ච බව, දුක්ඛ බව, අනත්ථ බව යථා පරිදි දැන ගත හැකි වන්නේ බුද්ධ කල්පයක් තුළදීම පමණි. භද්‍ර කල්පය යනු සසරට බැඳී, සංසාර ගමනට තව තවත් බැඳෙන්නටම ක‍්‍රියා කරන කාලයයි. බුද්ධ කල්පය යනු සසර බැමි සිඳ දමා, සසර දුකෙන් මිදී නිදහස් විය හැකි කාල පරාසයයි. මේ අනුව භද්‍ර කල්පය හා බුද්ධ කල්පය ද වෙන් කොට දැන හඳුනා තේරුම් ගත යුතුයි.
මේ අතීත භද්‍ර කල්පය තුළ අනන්ත අප‍්‍රමාණ වාරයක් අනරිය ධ්‍යානයන් ලබා, අභිඥා ලබාගෙන, ඉර්ධි ප‍්‍රතිහාර්යයන් පාමින් දෙව් මිනිස් තලයන්හි මෙන් ම බ‍්‍රහ්්ම ලෝකවල ද, චක‍්‍රවර්ති රජුන් ලෙස ද, ලෝකය තුලම ඔබ අප සැම දෙනා ම අතරමං වන්නට ඇත. සීල, සමාධි, ප‍්‍රඥා යන ත‍්‍රිශික්‍ෂාව ම සම්පූර්ණ කරගෙන අනිච්ච, දුක්ඛ, අනත්ථ යථා පරිදි අවබෝධ කරගෙන නිච්ච, සුඛ, අත්ථ සංඥා සිතින් ම ඉවත් කර දමා, පංචකාම නීවරණ ධර්මයන්ම සිතින් ප‍්‍රහාණය කර දමා, රාගක්ඛ්‍යය කිරීම, ද්වේෂක්ඛ්‍යය කිරීම, මෝහක්ඛ්‍යය කිරීම බුද්ධ කල්පයක දීම පමණක් කරගත හැකි දෙයකි. මේ අනුව බුද්ධ කල්පයක් වු මේ වර්තමාන කාල පරාසයේදීත් අනරිය ධ්‍යානයන් ලබා ගන්නට ම භාවනාවන්හි යෙදීම, බුද්ධ දේශණාවෙහි නම් කොතැනකවත් පෙන්වා දුන් නිර්දේශකර වදාළ ප‍්‍රතිපදාවක් නොවේ. එසේ ධ්‍යානයන් ලබාගෙනම මඟඵල ලැබිය යුතුයැයි ප‍්‍රකාශ කරන්නට උත්සාහ දැරීම ද වැරදි ක‍්‍රියාවකි.
සිතක මතුවන, සිතක් කිළිටි කරවන, රාග, ද්වේෂ ආදී පංචකාම නීවරණ ධර්මයන් කෙළෙස් ගති තාවකාලිකව සිතින්ම යටපත් කර, සිත සමථයට පත්කර ගැනීම සමථ භාවනාවකින් ද කර ගත හැකිය. කල්ප කාලාන්තරයක පටන් අනන්ත සංසාරයේ දිගින් දිගටම මුල්බැස ගෙන, දිගටම පවත්වා ගෙන ආ ආසව, අනුසය ධර්මයන් – කෙළෙස් ගති සහමුළින්ම උදුරා දමා, නැවත නොඋපදින ලෙසින්ම කෙළෙස් අස්කර දැමීමට, කෙළෙස් මුල් සිඳ දැමීමට ක‍්‍රියා කිරීම කළ හැකි වන්නේ බුද්ධ දේශණාවෙන් පෙන්වා වදාළ විපස්සනා අනුපස්සනා භාවනාවන් ප‍්‍රායෝගිකවම භාවිතා කිරීමෙනි. නිතර නිතර බහුල ලෙසින්ම භාවිතා කිරීමෙනි. ”ආසේවිතාය, භාවිතාය, බහුලීකථාය, යානි කථාය, වත්ථු කථාය, පරිචිතාය, අනුචිතාය, සුසමා රද්ධාය” යනුවෙන් පෙන්වා දුන්නේ මේ ධර්මතාවයයි.
විෂ්කම්භන වශයෙන් හා තදංගම වශයෙන් කෙළෙස් තාවකාලිකව යටපත් කර දමා යම් ලෞකික සුවයක් ලබා ගැනීම මගින්ද බොහෝමයක් දෙනා තෘප්තිමත් වන්නට ක‍්‍රියාකරන්නේ එයද සංසාර ගති පුරුද්දක් නිසාය. සමුච්ෙඡ්දප්ප‍්‍රහාණයෙන්ම කෙළෙස් ප‍්‍රහාණය කර දමා පටිපස්සදී ප‍්‍රහාණයෙන් හා නිස්සරණප්ප‍්‍රහාණයෙන් කෙළෙස් යළි නූපදින ලෙසින්ම කෙළෙස් මුල් සිඳ දමා නිදහස් විය හැකි බව ඔවුන් නොදන්නා නිසාම ධ්‍යාන ලබන්නට ක‍්‍රියා කරති. මේ අනුව ධ්‍යානයන් ලැබීමේ චේතනාවක් සිතක ඇති වන්නේ ද විඤ්ඤාණයේම ගතියක් වංචක ධර්මයක් මුල්කර ගෙනය.
උරුමයෙන්ම, උපතින්ම මිනිසෙකු ලෙසින් ලබා උපන් මනසේ ශක්තිය, යහපත් සේ යහපත් ආකාරයෙන්ම, සංවරව භාවිතා කරන්නට දක්ෂ වූ පුද්ගලයා ඥාණවන්තයෙකු, ප‍්‍රඥාවන්තයෙකු බවට පත් වෙයි. උරුමයෙන් ලබා උපන් මනසේ ශක්තිය අයහපත් ලෙසින් අයහපත් ආකාරයෙන් අසංවරව වැරදි ලෙසින් භාවිතා කරමින් තමන්ටත් බාහිර ලෝකයාටත්, ස්වභාව ධර්මයාටත් හානියක්, විනාශයක්, පාපයෙන් කිළිටි කිරීමක් සිද්ධ කරන්නට ක‍්‍රියා කරන්නේ අඥාණ, අශ‍්‍රැතවත් පෘථග්ජන ගතිය නිසයි. යෝනිසෝමනසිකාරය හා අයෝනිසෝමනසිකාරය යන දෙකම වෙන්කොට හඳුනාගන්නට තරම්වත් ශක්තියක් මනසේ නැති වූ විට මිනිස් බව කෙළෙසා ගන්නා එවන් පෘථග්ජනයින් මතු කල්ප කාලාන්තරයක් යළි මිනිස් බවක උපත ලබා ගැනීමේ උතුම් අවස්ථාව ද අහිමි කර ගන්නේය. භාවනා කළයුතු වන්නේ මෙම පංචස්කන්ධ ලෝකය තුළින් තව තවත් යමක් අල්ලා ගන්නට, එකතු කරගන්නට හෝ උපාදානය කරගන්නට හෝ නොවේ.
මේ ලෝකය තුළින් යමක් අල්ලාගෙන, උපාදානය කර ගැනීමේ ක‍්‍රියාවලියෙහි ඇති අනිච්ච බව, දුක්ඛ බව, අනත්ථ බව පසක් කොට දැක යථාවබෝධයක් ලබා ගැනීමට ම භාවනා කළ යුතුය. යම් කිසි සැපයක්, සුවයක්, ලාභයක්, ආස්වාදයක් ලැබීමේ ආමිස බලාපොරොත්තුවෙන් යමෙක් භාවනා කරන්නේ නම්, එයද වැරදි චේතනාවකි. ධ්‍යානයන් ලබාගෙන ධ්‍යාන සුවයට පත් වීමේ අපේක්ෂාව ද නිවනට බලවත්ම බාධකයකි. ලබා ගත් ධ්‍යානයන් ද අනිච්ච බව විපරිණාමයට පත් වී වෙනස් වන බව අවසානයේ විනාශ වී ධ්‍යාන ශක්තිය ද පිරිහී, අහෝසි වී යන බව යථාපරිදි තේරුම් ගත යුතුය.
මිනිස් වාසයෙන් තොර වූ අරඤ්ඤයකට, ගසක් මුලකට, සුඤ්ඤාගාරයකට ගොස් කැලෑවකට වැදී, ගල් ගුහාවකට ගොස් මිනිස් වාසයෙන් තොර තැනකට ගොස් සමාජමය ප‍්‍රශ්ණවලින් තාවකාලිකව මිදී ජිවිතයෙන් පැනයන්නට උත්සාහ දැරීම ද භාවනා කිරීමක් වන්නේ නැත. මිනිසුන් අතරම ජීවත්වෙමින් අටලෝ දහමටම මුහුණ දී සමාජමය ගැටළු නිර්මාණය වන ආකාරය තම සිත තුළින් ම දැකගෙන, ඒවායින් කම්පා නොවී සිත කම්පනයට පත් කර නොගෙන විස්සෝප නොවී සමාජමය ප‍්‍රශ්ණ වලට නොඇලී, නොගැටී, මුළා නොවී, උපේක්ඛා සිතින් ඒවා ඉවසා විමසා දරාගෙන, ඒවායින් තමන් ද මිදී, ලෝකයාව ද මුදවා ගන්නට නිදහස් වන්නට තම සිත හා මනස සකස් කරගන්නට පුරුදු පුහුණු වීම බුද්ධ භාවනාවයි.
මේ අනුව ධර්මාවබෝධයක් නැතිව පටිච්ච සමුප්පාද ධර්මාවබෝධයෙන් තොරව, කරන්නන් වාලේ භාවනා කිරීමෙන්, ධම්මෝ සංදිට්ඨිකෝ, අකාලිකෝ, ඒහි පස්සිකෝ, ඕපනයිකෝ, පචිචත්තං වේදිතබ්බෝ විඤ්ඤුුහීති” යනාදී දහම් ගුණයන් එකක් වත් තමන් තුළ පිහිටන්නේ නැත. මේ පදවැල් මිමිනීමෙන් හෝ සජ්ඣායනා කිරීමෙන් හෝ පමණක් දහම් ගුණයන් පිහිටන්නේද නැත. මෙහිදී අනුපූරක පිළිවෙතක් ම අනුගමනය කළ යුතුය. ඒ පිළිවෙත අනුගමනය කර ධර්මාවබෝධය තුළින් නිවන අත්දැක ගත යුතුය.
ලොව පවතින, ක‍්‍රියාත්මක වන චිත්ත ශක්තිය විශ්ව ශක්තියයි. සියලු ශක්තීන්හි ප‍්‍රභවයට මුල් වන්නේත් සිතක මතු වන චිත්ත ශක්තියමයි. පිරිසිදු, ප‍්‍රභාස්වර සිතක මතු වන චිත්ත ශක්තිය සමස්ත ලෝක සත්ත්වයාටම යහපත ළගාකර දෙන ස්වභාවයේ එකක් වන අතර කෙළෙස් සහිත වූ කිළිටි සිතකින් මතුවන චිත්ත ශක්තිය සමස්ත ලෝක සත්ත්වයාටම අයහපත ළඟාකර දෙන ස්වභාවයේ එකක් වන අතර කෙළෙස් සහිත වූ කිළිටි සිතකින් මතුවන චිත්ත ශක්තිය නිසා, ඒ කිළිටි ශක්තිය නිකුත් කරණු ලබන පුද්ගලයාගේ ම සිත කිළිටි වීමට අමතරව ආපෝ, තේජෝ, වායෝ, පඨවි යන මහා භූතයන් ද කිළිටි කරවන නිසා සතර මහා භූතයන්ම අනවශ්‍ය ලෙසින් කම්පා කරවන්නට ද ඒ ශක්තියම හේතු වෙයි. ඒ සතර මහා භූතයින්ගේ අනවශ්‍ය කම්පනය, භ‍්‍රමණය සමස්ත ලෝක වාසීන්ටම අයහපත්, අස්වාභාවික අනිසි ආකාර වූ ප‍්‍රතිඵල උරුම කර දෙයි.
මිනිස් චිත්තසංථානයකම ගබඩා වී පවතින, මුල් බැස ගෙන ක‍්‍රියාත්මක වන ලෝභය, තන්හාව, රාගය, ද්වේෂය, වෛරය, ක්‍රෝධය වැනි කිළිටි ගති, කෙළෙස් ගති තමන්ගේම සතුරන් ලෙසින් තමන්ටම විරුද්ධව නැඟී සිටී. මේ ගති තමා තුළම සැගවී සිට සතුරෙකු ලෙසින් තමන්ටම වින කරන බව, තමන්වම විනාශ කරවන බව, තමන්ටම දුක උරුම කර දෙන සියලු දුක් කන්දරාවන්ට ද මුල් වන බව, තම තමන්ටම තේරුම් ගැනීමට නොහැකි වීම මේ ගති තවදුරටත් තමන් තුළම වගා කරගන්නටත් එක ම හේතුවයි. මේ කෙළෙස් ගති තමන් ම තම කැමැත්තෙන් ම ළංකර ගත් ගන්නා සතුරන් ය. මේ සතුරන් ආධ්‍යාත්මිකව තමා තුළම ක‍්‍රියාත්මක වෙයි. අපායට ගමන් කරවන්නට ද උපකාර වෙයි. කෙළෙස් ගති වල නියම නිවැරදි ස්වරූපය, ස්වභාවය මෙසේ තේරුම් ගෙන හැකි පමණ ඉක්මනින් සියලු කෙළෙස් සතුරන් තම සිතින් ම ඉවත් කර දමා පිරිසිදු ගති තම සිත තුළම වගාකර ගන්නටත් මනා අවබෝධයක් ඇතිව කටයුතු කිරීම භාවනා කිරීමයි.
සාමාන්‍ය පෘථග්ජන පුද්ගලයෙක් ”ලෝකය” යනුවෙන් අදහස් කරන්නේත් හා ලෝකය යැයි අවබෝධ කර ගන්නේත් තමන්ගේ ම ඉන්ද්‍රියයන්ට ගෝචර වන පදපරම දැනුමට හා උගත්කමට අනුව තේරුම් ගත් බාහිර ලෝකයටයි. බුද්ධ දේශණාවේ ”ලෝකය” ලෙසින් පෙන්වා දුන් පරමාර්ථ ධර්මයන් පිළිබඳව නිවැරදි හා පිරිසිදු දැක්මක් ලබා ගන්නට නම් තම ඇස, කන, මනස ආදී ඉන්ද්‍රියයන් අනුසාරයෙන් ලබාගන්නා දැනුමට වැඩි දැක්මක් ලෝකය පිළිබඳව ම ලබාගත යුතුය. ඉන්දියයන් අනුසාරයෙන් ලෝකය පිළිබඳව ලබන මේ දැනුම අසම්පූර්ණය. එය අනුමාන ඥාණයක් පමණක් නොව තම තමන්ගේම දෘෂ්ඨිය නිසා තමන්ම සිතින් මවාගත් ඌනතා සහිත අන්‍යතාභාවයට නිතර පත්වන්නට හැකි, පුද්ගලයාගෙන් පුද්ගලයාටම වෙනස් වන දැනුමකි. පුද්ගලයාගේ මනසේ ශක්තිය හා පිරිසදුකම අනුව ”ලෝකය” මනින මිම්ම ද වෙනස් වෙයි. මේ මිම්ම, ”මානය” අස්මි මානය ලෙසින්ද බුද්ධ දේශණාවෙහි පෙන්වා දෙයි. මම, මාගේ, මගේ ආත්මය යන වැරදි මිනුම – අස්මිමානය – ආත්ම දෘෂ්ඨිය වැරදි එකකි. මම නොවේ, මාගේ නොවේ, මාගේ ආත්මය නොවේ යන්නද අනාත්ම වාදයක් මිස උච්ෙඡ්දවාදයක් මිස බුද්ධ දේශණාවට ගැළපෙන ධර්මයක් නොවේ.
හේතුඵල පරම්පරාවක් – පටිච්චසමුප්පන්න ධර්මතාවයක් පිළිබඳව යම් අවබෝධයක් ලබා ගත් පසුව මෙතෙක් කල් ලෝකය ගැන තිබු වැරදි අවබෝධය වැරදි නිගමනය වෙනස් වෙයි. ”මම යැයි ගැනීමට, මාගේ යැයි ගැනීමට, මාගේ ආත්මය’’ යැයි ගැනීමට සුදුසු කිසිවක්ම මෙහි නොවන්නේ ම ය, යන්න හේතුඵල ධර්මතාවය තුළින්ම තේරුම් ගත යුතුය. මම මාගේ යනු එක අන්තයකි. මම නොවේ, මාගේ නොවේ, යනු තවත් අන්තයකි. දිට්ඨ, සුත, මුත, විඤ්ඤත යන සංසාර ගති පුරුදු නිසාත්, පංචස්කන්ධය ම උපාදානය කර ගන්නට ඇති සංසාර පුරුද්ද නිසාත් මෝහය හා අවිද්‍යාවෙන් අතෘප්තිමත්ව ලෝකයට බැඳෙන්නේ කාම තණ්හා, භව තණ්හා, විභව තණ්හා සිතක ක‍්‍රියාත්මකව පවතින නිසාමය.
බුදු දහමෙහි පෙන්වා වදාළ අතීන්ද්රිය ඥාණයන්, එනම් බුද්ධ ඥාණයන් ලබා ගත හැකි වන්නේද මිනිසෙකුට ම ය. තමන්ගේම චිත්තසංථානය හා මනස කිළිටි වී, මුවහ වී, මුල් බැස ගෙන පවතින කෙළෙස් ගති සහමුළින්ම උදුරා දමන්නට දක්ෂයෙකු වීමෙන්ම, යළි යළිිත් සිතේ කෙළෙස් ගති උපත ලබන ක‍්‍රම වේදය ආයතනික රටාව සහමුළින් ම උදුරා දැමීම ද කළ හැකිය. මේ බුද්ධ ශක්තියයි . බුද්ධ ඥාණයි. මෙවන් වු බුද්ධ ශක්තියක්, බුද්ධ ඥාණයන් ලබා ගැනීමද ක‍්‍රමානුකූලව අනුපුරක වූ ක‍්‍රියාමාර්ගයකින් ම ලබා ගත යුතුය. ජානතෝ—පස්සතෝ—අරහතෝ—සම්මා–සම්බුද්ධස්ස යනුවෙන් විග‍්‍රහ කළේ මේ අනුපූරක පිළිවෙතයි. බුදු දහමෙහි පෙන්වා වදාළ මෙම බුද්ධ ඥාණයන්, අතීන්ද්රිය ඥාණයන් – බුද්ධ ශක්තීන් වෙනත් ආගම් සංකල්ප වලින් හෝ දේව ආගම් වලින් හෝ පෙන්වා දුන් ගූඪ අනුභූතියක් හෝ ඊශ්වර නිර්මාණයක් හෝ විශ්ව කර්මයෙකුගේ ක‍්‍රියාවක් හෝ ආශ්චර්යවත්, අභව්‍යය, අද්භූත බලයකින් ලබා ගන්නා දෙයක් හෝ නොවේ. මෙය යම් කිසි සංකල්පයක් ද නොවේ. මිනිසෙකුටම තම මනසම මෙහෙයවා යෝනිසෝ මනසිකාරයෙන් ක‍්‍රියාකර ධම්මානු ධම්ම ප‍්‍රතිපදාවෙහි හැසිරීමෙන්ම ලබා ගත හැකි සම්මා විමුක්තියයි. පිළිවෙතින් පෙළගැසිය යුත්තේ සම්මා විමුක්තිය ලබා ගැනීම සඳහාමය. මේ නිසාම මුල් බුදු දහමෙහි අභිඥා හෝ ධ්‍යානයන් හෝ ඉර්ධි ප‍්‍රතිහාර්යන් පෑම හෝ අගය කොට වර්ණනා කර නැත.
මුල් බුදු දහමෙහි ප‍්‍රඥා විමුක්තියම අෂ්ටාංගික මාර්ගයම අගය කර සංදේශණාව තුළින් ”සං” විග‍්‍රහ කරදී සංසාර ගැටළුව අවබෝධ කර ගැනීමේ පිරිසිදු හා සරළ මෙන්ම නොවරදින මාර්ගයක් පෙන්වා වදාරා ඇති නමුත් බුද්ධඝෝෂ හාමුදුරුවෝ පාලි අටුවාවන් ඉදිරිපත් කිරීමත් සමඟ ඒ උතුම් බුද්ධ ධර්මය යටපත් වී අභිඥා, ධ්‍යාන, ඍද්ධි ප‍්‍රතිහාර්යයන් අගය කරන ලෞකිකත්වය තුළින්ම ලබා ගන්නට උත්සාහ කළ, දෙව්, මිනිස් සැප විඳ කෙළවර නිවන් ලබන්නට ප‍්‍රාර්ථනා කිරීමේ සිරිතක් බෞද්ධ ලෝකයා තුළද ප‍්‍රචලිත විය. අද දෙව් මිනිස් සැප පතන බෞද්ධයින් මිස නිවන් දකින්නට ක‍්‍රියා කරන්නන් නැත.
සන්ථාන ගත වූ කෙළෙස්, එනම් චිත්තසංථානයේ තැන්පත් වූ රාග ගති හා ද්වේෂ ගති තාවකාලික වශයෙන් සිතින් යටපත් කර, චේතෝ විමුක්තියට පත්වීමේ ක‍්‍රමය බොහෝ පෙරදිග ආගම් සංකල්ප වලින්ද ප‍්‍රායෝගිකවම පෙන්වා දෙති. නමුත් මනස මුවහ වී පවතින මෝහ ගති සහමුළින්ම උදුරා දමා රාගය, ද්වේෂය, මෝහය යළි සිතේ නොඋපදවන ලෙසින්ම පිරිසිදු කරගන්නට අනුත්පාද නිරෝධගාමී මාර්ගයක් ඇති බව පෙන්වා වදාළේ බුද්ධ ධර්මයේම පමණි. මේ සඳහා උපකාරවන්නේ ආසවක්ඛ්‍යා ඥාණය ලබා ගැනීම මිස ඒ සඳහා වෙනත් කිසිම ක‍්‍රමයක් ද නැත. බුද්ධ දේශණාවෙන් පෙන්වා වදාළ මේ උතුම් විමුක්ති මාර්ගය යළිත් ලෝකයාට මතුකර පෙන්වා දී නිවන් අවබෝධ කරගන්නට තරම් පින් පිරූ මිනිසුන්ව නිවැරදිම නිබ්බානගාමී මාර්ගයට යොමු කරවීමේ ඒකායන පරමාර්ථයෙන් ම, මේ උතුම් බුද්ධ ධර්මය ලෝකයාට දේශණා කරන්නටත්, ලියා ප‍්‍රකාශයට පත් කරන්නටත් තීරණය කළෙමි.
මෙය තම තමන් ම ධර්මය අසා දැන, සුතමයේ ඥාණය ලබාගෙන, අනුගමනය කළ යුතු අනුපූරක නිවන් මාර්ගයයි.
