”යදිදං චත්තාරෝ සතිපට්ඨානා” යන පදවලින් ”කායේ කායානුපස්සී විහරති, වේදනා වේදනානුපස්සී විහරති, චිත්තේ චිත්තානුපස්සී විහරති, ධම්මේසු ධම්මානුපස්සී විහරති” යනුවෙන් පෙන් වූ පියවරයන් හතර වෙන් වෙන් වශයෙන් දැනගත හැකි වෙන් කොට භාවනා කළ හැක, හෝ වෙන්ව භාවිතා කළ හැකි කරුණු හතරක් නොවෙයි. මේ හතරම එකම අරමුණකට බැඳුණු එකම කාරණයකට අදාළ වූ අවස්ථා හතරක්ම පමණි. සතර සතිපට්ඨානය භාවනා කරන්නට අදහස් කරන කෙනෙකු නම් පළමු කොටම මේ බව නිවැරදිම තේරුම් ගත යුතුයි. යම් කිසි ආරම්මණයකට පටිච්ච වීම නිසා තම සිතේම යම්කිසි වේගයක් උත්පාදනය වන ආකාරයත් ඒ වේගය සිත තුළදීම ක‍්‍රියාත්මක වී සකස් වන ආකාරයත් පෙන්වා දී ඒ වේගය ගින්නක් බවට ශක්තියක් බවට පත් නොවන්නට නම් වේගය නිවෙන යම් ප‍්‍රතිපත්තියක් අනුගමනය කළයුතු බවක් ප‍්‍රායෝගිකවම පෙන්වා දීම මෙහිදී පියවර හතරකින්ම විග‍්‍රහ වේ. හිතේම හටගත් සිත තුළම උත්පාදනය වූ ගින්නත්, ගින්න නිසා ක‍්‍රියාත්මක වූ චිත්ත ආවේගයනුත්, චිත්ත ආවේගය නිසා ලබන ප‍්‍රතිවිපාකත් පෙන්වා දී ඒ හතර අවස්ථාවන්හිදීම අවබෝධයෙන් යුතුව කටයුතු කිරීමන් හේතුඵල දෙකම දැන, දැක ක‍්‍රියා කිරීමෙන් වේගය සංසිඳවා සිත සංසුන් කර චිත්තය සංයමයට පත්කර ගෙන සම්මා තත්ත්වයටම සිත පත් කරගැනිමට මඟ පෙන්වා දීම සතර සතිපට්ඨානයෙහි යෙදී සතියෙහි පිහිටා ක‍්‍රියා කිරීමෙන් සිදුවේ. ඒ නිසා සතර සතිපට්ඨාන භාවනාව යනු වෙන් වෙන්ව කර ගත හැකි කරුණු හතරක් නොවේ.
අවිද්‍යාව නිසා, නොදන්නා කම නිසා, රාගයෙන්, ද්වේෂයෙන්, මෝහයෙන් ක‍්‍රියාත්මක වන පෘථග්ජන කෙනෙකුට සිතට අරමුණක් ”පටිච්ච වූ” වහාම ඒ අනුව ක‍්‍රියාකර අවිද්‍යා සංඛාරයක් ලෙස සිතේම ක‍්‍රියාත්මක වීමට පටන් ගනී. ප‍්‍රිය අරමුණක් නම් ඊට පටිච්ච වීම නිසා සමුදය ශක්තියක් බිහි වේ. අප‍්‍රිය අරමුණක් නම් එයට පටිච්චවීම නිසාත් සමුදය ශක්තියක් උත්පාද කරගනී. මෙතැනදී ක‍්‍රියාකාරකමක් සිදුවේ. මේ ක‍්‍රියාව වෙන් කර ක‍්‍රියාව නිසා උපදින වේගය දැක ගැනීමට නොහැකි නම් සතියෙන් ක‍්‍රියා කරන කෙනෙකු ලෙස හැදින්විය නොහැකියි. අසතියෙන් ක‍්‍රියාකිරීම නිසා වේගයක් ශක්තියක් තම සිතේම උත්පාදනය කරගනී. සතියෙන් ක‍්‍රියාකරන කෙනෙකුට නම් අරමුණකට පටිච්චවීම නිසා තමාගේම සිතේම උත්පාදනය වන ශක්තිය, ගින්න, දාහය, වේගය දැකගන්නත් හැකිවේ. ක‍්‍රියාවේ වේගය නිසා තමා තුළම හටගත් ගින්නෙන්, යම් වින්දනයක්, වේදනාවක් උත්පාදනය වන බවත් දැකගන්නත් හැකියාව ලැබේ. ඒ වේදනාව නිසා චිත්තාවේගයක් සිතේ උත්පාදනය වන බවත් ඒ චිත්තාවේගය නිසා ක‍්‍රියාත්මක කරන සංඛාරයට අනුව සංඛතයක් බිහිවී කර්ම බීජයක්ද සකස් වෙන බවත් දැකගත හැකියි. මෙතැනදී ක‍්‍රියාවෙන් උත්පාදනය වන්නා වූ වේගය නිසා මත් ගතියක් මත් වීමක සිතේ මතු වේ. රත් වීමත්, ගිනි ගැනීමත්් නිසා සිතක මත් වීම සිද්ධ වේ. රාගයෙන් මත් වීමෙන් හෝ ද්වේෂයෙන් මත් වීමෙන් හෝ මෝහයෙන් මත්වීම හෝ නිසා මත් වූ මත් ගතියක් නිසාම ථිනමිද්ධ යන ගතියත් ඇති වේ. මේ නිසා ලේ ධාතුව කිළිටි වේ. එනම් ජීවිතේන්ද්‍රියත් කිළිටි වේ. කිළිටි වූ, මත් වූ, රත් වූ, ලේ ධාතුව මොළය කරා ගමන් කළ විට ඒ කිළිටි ලේ නිසා මනසේ මුවහවීම නිසාත් කෙනෙකුට යෝනිසෝමනසිකාරයෙන් කටයුතු කිරීමටත් නොහැකි වේ. එසේ අමනසිකරණයෙන් ක‍්‍රියාකරන විට හොඳ නරක, හේතුඵල, සුව අසුව ආදියෙහි දෙපැත්තම බලා ක‍්‍රියා කරන්නට නොහැකි වේ. මනසීකරණ ශක්තියක් නැති වීම හේතුවෙන් මත් වී ක‍්‍රියාකරන පුද්ගලයෙකු බවටත් පත් වේ. මෙතන ක‍්‍රියාවන් හතරක් වෙන්කොට දැක්විය නොහැක. එකම ක‍්‍රියාවක වේගය අනුව පියවරයන් හතරක්ම ක‍්‍රියාත්මක වීමක් පමණක් සිදුවේ.
තම ක‍්‍රියාවේ වේගය තමන්ම පාලනය කර ගැනීමටද පුරුදු පුහුණු විය යුතුයි. මේ පුරුද්ද පුහුණුව නිසි ආකාරයෙන් ක‍්‍රියාත්මක කිරීමට නම් හේතුඵල ධර්මය ක‍්‍රියාත්මක වන ආකාරය හා එහි ද්වතාවයත් තේරුම් ගත යුතුයි. ක‍්‍රියාවේ වේගය තමන්ටම පාලනය කරගන්නට හැකි බවත් ක‍්‍රියාවේ වේගය පාලනය කරගත් විට ක‍්‍රියාව නිසා උත්පාදනය වන මත්වීමේ ශක්තියද අනුත්පාද වීමෙන් සිත පාලනය කරගත හැකි බවත් උත්සාහයෙන්, වීර්යයෙන්, යථාවබෝධයෙන් ක‍්‍රියාවේ වේගය පාලනය කරගත හොත් ඒ අනුව වේදනාවක් ඇති නොවී වේදනාවේ වේගයද පාලනය කරගැනීමට තමන්ටම ශක්තිය ලැබෙන බවත් තේරුම් ගත හැකියි. වේදනාවේ වේගය පාලනය කරගත් විට තමන්ට තමාගේ චිත්තාවේගයන්ද පාලනය කරගත හැකි වේ. හිත සමථයට පත්වී හිතේ විසුරුණු ගතිය පහවී සිත ඒකාරම්මණයකම පිහිටා සිට කි‍්‍රියා කිරීමේ ශක්තිය හා පුහුණුවද දැන් ලැබේ. මේ අනුව රත් නොවූ මත් නොවූ ඒකාග්ගතාවයකට පත් වූ සිතින් ධම්මානුධම්ම පටිපදාවෙහි පිහිටා යෝනිසෝමනසිකාරයෙන් ක‍්‍රියා කර හැම ක‍්‍රියාවක් පිළිබඳවම දැක ඉවසා, විමසා කටයුතු කරගැනීමේ පුරුද්දක් හා පුහුණුවක් ලැබේ. මේ අනුව හේතුඵල ධර්මයට බහා ගළපා බලා කටයුතු කරන්නටත් අනිච්ච, දුක්ඛ, අනත්ථ ත‍්‍රිලක්ඛණයට අනුව ක‍්‍රියාවේ වේගය සහමුළින්ම උදුරා ගළවා දමන්නටත් ප‍්‍රායෝගිකව පුරුද්දක් ද ලැබේ. මෙතැනදී ධර්මතාවයට අනුවම ක‍්‍රියාත්මක වීමත් සිදුවේ. ජීවිතය පවත්වන නමුත් ක‍්‍රියාවේ වේගයෙන් මත් වූ ගිනිගත් සිතකින් ක‍්‍රියා නොකරන තත්ත්වයටම සිත සංසුන් වේ.
මේ අනුව කායානුපස්සනාව, වේදනානුපස්සනාව, චිත්තානුපස්සනාව හා ධම්මානුපස්සනාව යනු කරුණු හතරක් නොවේ. හතරකට වෙන් කර භාවිතා කිරීමේ හැකියාවද නොපවතී. වෙන්කර භාවිතා කිරීම හෝ භාවනා කිරීමට හෝ හැකි පියවරන්ද නොවේ. ක‍්‍රියාවේ වේගය තමාට දැකගන්නට නොලැබුණොත් ක‍්‍රියාව නිසා උත්පාදනය වන වේගය පාලනය කරගන්නට හෝ යථාවබෝධයකුත් නැත්නම් හෝ කායේ කායානුපස්සනාව වැඞීමටද කළ නොහැකි වේ. ශරීරය දෙස බලා සිට කය අනුව හොඳ සිහියක් පැවැත්වීම යන්න ප‍්‍රායෝගික ක‍්‍රියාමාර්ගයක්ද නොවේ. ඒ නිසා එය නිවනට උපකාර වන භාවනාවකුත් නොවන්නේමය.
සබ්බකාය පටිසංවේදී අස්සසිස්සාමීති සික්ඛති පස්සිස්සාමීති සික්ඛති” යන්නෙහි ”සබ්බකාය” යනුවෙන් අදහස් කරන ලද්දේ සියලුම ක‍්‍රියාවන් පිළිබඳවයි. මෙහි සියලු ක‍්‍රියාවන් ලෙසින් ගැනෙන්නේ චක්ඛුකාය – ඇසෙන් කරන ක‍්‍රියාවන්, සෝත කාය – කනෙන් කරන ක‍්‍රියාවන්, ඝාණ කාය – නාසයෙන් කරන ක‍්‍රියාවන්, ජිව්හා කාය – කටින්, දිවෙන් කරන ක‍්‍රියාකාරකම්, පොට්ඨබ්බ කාය – කයෙන් කරන ක‍්‍රියාවන්, මනෝ කාය – මනසින් කරන ක‍්‍රියාවන් යන හයයි. ඇසෙන් ප‍්‍රිය රූපයක් දෙස බලා ඒ රූප සංඥාව ප‍්‍රිය යැයි තීරණය කර ඉන් උත්පාදනය වූ ශක්තියෙන් මත් වීම නිසා ඒ රූපයට ඇලුණොත් රූපයට තණ්හා වී, අල්ලා උපාදානය කර ගැනීමේ ක‍්‍රියාවක් කළොත් එතැනදී ක‍්‍රියාවේ වේගයක් උත්පාදනය වේ. වේදනාවක් උත්පාදනය වේ. චිත්තාවේගයක් උත්පාදනය වේ. රූපයට මත් වී රාගයෙන් රූපය උපාදනය කරගනී. ඇසෙන් දුටු රූපය අප‍්‍රිය නම් අමිහිරි නම් ඒ රූපය කෙරෙහි ද්වේෂයක් සිතේ මතු වේ. එතැනදී සිතේ දෙවැනි වේෂයක් උත්පාදනය වේ. ද්වේෂයෙනුත් සිත මත් වේ. සිතේ වේදනාවක් හට ගනී. මේ දෙවෙනි ආකාරයෙන් අප‍්‍රිය රූපයට මත්වීම වඩා බලවත් වේදනාවකි. එයින් තමාගේම ලේ ධාතුව බලවත් සේම කිළිිටි වී මනස වැසීි මුවහ වී යයි. මේ ආකාරයටම සෝත කාය ශබ්ද රූපයටත්, ඝාණ කාය ගන්ධ රූපයටත්, ජිව්හා කාය රස රූපයටත්, පොට්ඨබ්බ කාය සුව පහසු බවටත්, මනෝ කාය ධම්ම රූපයටත් පටිච්ච වීමෙන් පටිසංවේදී බවක් සිතේ හට ගනී . මෙසේ පටිසංවේදී බවක් ඇතිවීම නිසා මත් වීමෙන් යමකට බැඳීම සිදු වේ. ”පටි” යනු බැඳෙන බවයි. මත් වීමෙන් ක‍්‍රියා කිරීම සංවේදී බවයි. මෙවන් වූ ක‍්‍රියාවේ වේගය සංසිඳවා ගැනීමෙන් පටිසංවේදී බව පාලනය කර තම සිත හික්මවා ශික්ෂණයට පත් කර ගැනීමටත් හැකි වේ. මේ සඳහා ”අස්ස” යනුවෙන් පෙන්වා දුන් ආශ‍්‍රය කළයුතු භාවිතා කළයුතු අලුත් වැඩ පිළිවෙළ මනාව වටහා ගත යුතු වේ. එසේම ආශ‍්‍රයෙන් බැහැර කළ යුතු ”පස්ස” යනුවෙන් පෙන්වා දුන් ප‍්‍රහාණය කළ යුතු වැඩ පිළිවෙළක් ද වටහා ගත යුතු වේ. මේ අනුව අස්ස පස්ස යන්න යථාවබෝධයෙන්ම භාවිතා කිරීමත් ප‍්‍රහාණය කිරීමත් කළ යුතුයි.
ක‍්‍රියාවේ වේගය සංසිඳවා ගැනීමට ආශ‍්‍රය කළයුතු හා භාවිතා කළයුතු වැඩ පිළිවෙළ අලුතින් අසා දැන තේරුම් ගෙන ප‍්‍රායෝගික කර ගත යුතු වැඩ පිළිවෙළයි. එය ”අස්ස” යනුයි. ක‍්‍රියාවේ වේගයෙන් සිත මත්වෙන ගති ස්වභාවය සංසාරයේ මේතාක් කාලයක් පුරුදු පුහුණු කර ගෙන පැවති වැඩපිළිවෙළ ”පස්ස” යනුවෙන් ඉවත් කළයුතු වැඩ පිළිවෙළයි. රාගයෙන් ඇලීමේත්, ද්වේෂයෙන් ගැටීමේත් සංසාර පුරුද්ද බැහැර කර දමා උපේක්ඛා සිතින් එය ඉවසා දරා විමසා ක‍්‍රියාවේ වේගය පාලනය කර සිත සංසිඳවා ගත යුතුයි. මෙය කායේකායානුපස්සනාවේ පිහිටා ක‍්‍රියා කිරීමයි. බුද්ධ දේශණාවේ පෙන්වා වදාළ නිවැරදිම ආනාපානාසතිය ද මෙයයි. ”දීඝංවා අස්ස සංතෝ, රස්සංවා අස්ස සංතෝ – දීඝංවා පස්ස සංතෝ රස්සංවා පස්ස සංතෝ ” යනුවෙන් දේශණා කළ පාඨයන්ගෙන්ද අස්ස හා පස්ස යන පද දෙකෙන් ද විග‍්‍රහ කර පෙන්වා වදාළේ ආශ‍්‍රය කළ යුතු දේ හා ආශ‍්‍රය නොකර බැහැර කළ යුතු දේ පිළිබඳවයි. ඉන්ද්‍රියයන් හයෙන්ම ආශ‍්‍රය කිරීමත් ආශ‍්‍රයෙන් බැහැර කර දැමීමත් කළ හැකියි. ”දීඝංවා” යනු අතී දිර්ඝ සංසාරයේ පෘථග්ජන පුද්ගලයෙකු ලෙසින් තමා හුරු පුරුදු කරගෙන පවත්වා ගෙන ආ පුරුද්ද එනම් ප‍්‍රිය දේට ඇලීමත් අප‍්‍රිය දේට ගැටීමත් යන අන්තවාදී පුරුද්දයි. හැම ආකාරයේම දුක් වලට මුල් වන්නේද මෙම අවිද්‍යා මූලික පුරුදු පැවතීමයි. දීර්ඝ සංසාරයේ පුරුදු කරගෙන ආ මෙවන් ගති පුරුදු නිසා සිතේ හටගන්නා වේගය, වේදනාව, දුක, කිළිටිවීම දැක එහි යථා තත්ත්වය අවබෝධ කරගෙන එවන් පුරුදු මෙතෙක් දිගටම පවත්වාගෙන ආවත් ඒවායින් දැන් ඉවත් වී, නිදහස් වී, උපේක්ඛා සිතින්ම කටයුතු කරන්නට පුරුදු වීම අලුත් පුරුද්දයි.
”රස්සංවා අස්ස සංතෝ, රස්සංවා පස්ස සංතෝ” යැයි ප‍්‍රකාශ කළේත් අපි අද අලුතින් පුරුදු කරගන්නා ප‍්‍රිය දේට ඇලෙන පුරුද්ද හා අප‍්‍රිය දේට ගැටෙන පුරුද්ද පිළිබඳවයි. හැම ආකාරයේම දුක් දොම්නස්, වේදනා වලට මුල් වන්නේත් මෙවැනි අන්තවාදී ප‍්‍රිය අප‍්‍රිය ගති පුරුදු බවත් දැන ගෙන ඒවායින් ඉවත්වී උපේක්ඛා සිතින්ම ක‍්‍රියා කරන්නට පුරුදු වීම යන ද්වතාවය මෙහි අදහසයි. මෙහි අස්ස යනු ආශ‍්‍රය කළ යුතු අලුතින් පුරුදු විය යුතු දේයි. පස්ස යනු ප‍්‍රහාණය කර බැහැර කළ යුතු දේයි. මේ ආකාරයෙන් ක‍්‍රියාවේ වේගය බැහැර කරමින් අනුපස්සනා කරමින් සිත සංසිඳවීමද කළ හැකිවෙයි.
මේ අනුව ”කායේකායානුපස්සනාව” යනුවෙන් මාගධී පදවලින් බුද්ධ දේශණාවේ අදහස් කරන ලද්දේ ”කය” යන සිංහල භාෂාවේ පදයෙන් අදහස් කළ මේ ශරිර කූඩුව පිළිබඳව නම් නොවේ. කය හෝ ශරීර කූඩූව හෝ දෙස බලා සිට කොපමණ කාලක් භාවනාවක යෙදී සිටියත් ලබාගත හැකි නිවනක් නිදහසක් නම් කාටවත්ම සිතාගත නොහැකියි. මෙහිදී ”කය” යන පදය නොව ”කාය” යන පදයම ධර්ම විග‍්‍රහයේදී භාවිතා කර ඇත. ”කාය” යනු ක‍්‍රියාකාරකම යන්නයි. ක‍්‍රියාකාරකම් හයක එකතු වීමෙන් මේ ශරීර කූඩුව ”පණ ඇති” තත්ත්වයට පත් වී ඇත. සත්ත්වයෙකු, පුද්ගලයෙකු ලෙසින් ක‍්‍රියා කරනු දැකිය හැකි වන්නේ මෙම ක‍්‍රියාකාරකම් හයක් ක‍්‍රියාත්මක වන තුරු පමණි. ක‍්‍රියාකාරකමත්, එම ක‍්‍රියාකාරකම උපදින්නට, (උප්පජ්ජති) මුල් වූ හේතුවත් ක‍්‍රියාකාරකමක් ක‍්‍රියාත්මක කිරීම නිසා උපදින ශක්තියත් (වේගය) යන හේතුඵල දෙකම දෙස විමසිල්ලෙන් බලා, ක‍්‍රියාවේ වේගය මත්වීමේ ශක්තිය සංසිඳවා ගැනීම කායේකායානුපස්සනාවයි. ක‍්‍රියාව නිසා උපදින අයහපත් වේගය සංසිඳවා ගත හැකි නම් ඒ ක‍්‍රියාව නිසා තමාට හෝ බාහිර කිසිවෙකුටත් කිසිම හානියක් සිදුවන්නේද නැත. ක‍්‍රියාව නිසා ක‍්‍රියාකාරකම නිසා උපදින වේගය ශක්තිය මත් වීම විශ්ව ශක්තියක් උපදවන සියලුම දුකට හා සැපටද හේතුවන එකම ශක්ති ප‍්‍රභවයයි. ලෝකයක් බිහිවන්නේ මේ ශක්ති උත්පාදනය වීමෙනි. ”කය” යනුවෙන් අදහස් කරන මේ ශරීර කූඩුව තුළ පංචස්කන්ධය තුළ ක‍්‍රියාත්මක ක‍්‍රියාකාරකම් හය වෙන් කර,ඉවත් කර ඒවා එකින් එක වෙන් කොට සළකා බලන්නට පුරුදු වන්නේ නම් මේ ශරීර කූඩූව තුළින් සත්ත්වයකු, පුද්ගලයකු යන සංකල්පයක් දැක ගන්නටද නොහැකියි. මේ පංචස්කන්ධය මම, මගේ, මගේ ආත්මය යන පුද්ගල සංකල්පයක් ලෙසින් පෘථග්ජනයා දැක ගන්නේ මේ ක‍්‍රියා හය ක‍්‍රියාත්මක වන තුරාවටම පමණි. මේ ක‍්‍රියාකාරකම් හය නැති විට මේ ශරිරය මල කඳකි. එසේ නම් ඒ පංචස්කන්ධයට ශරිර කූඩුවට ක‍්‍රියාත්මක ශක්තියක් වේගයක් ලබාදෙන්නේ මේ ක‍්‍රියාකාරකම් හයක් නිසාමය. මේ ක‍්‍රියාකාරකම් හයම නිසා හේතු ඵල පරම්පරාවක්ද බිහි වෙයි. හේතුව (ප‍්‍රිය හෝ අප‍්‍රිය පුරුද්දක් නිසා) පටිච්ච වීමයි. ඵලය ”සං” ශක්තිය සමුදය ධර්මයන් බිහිවීමයි. මේ අනුව සත්ත්ව පුද්ගල සංකල්පය අතහැර ආත්ම, අනාත්ම සංකල්පයද අතහැර මේ ”කය” පිළිබඳව ශරිර කූඩුව පිළිබඳව යථා තත්ත්වය නිවැරදි ආකාරයට දැක ගන්නට හැකි වන්නේ මේ ක‍්‍රියාකාරකම් හය වෙන් වෙන් වශයෙන් වෙන්කොට බෙදා බලාගන්නට පුරුදු වීමෙන්ම පමණි. මෙය අනුපස්සනා කිරීමයි. කායානුපස්සනා කිරීමයි.
ගෝතම බුදුපියාණන් එදා කුරු රටදී දේශණා කර වදාළ මේ ගැඹුරු අර්ථ සහිත වූ මහා සතරසතිපට්ඨාන සූත‍්‍ර දේශණාවේදී කායේකායානුපස්සනාව භාවනා කිරීමට එය අවබෝධ කර ගැනීමට පහසු වීම සඳහාම එය වෙන් කොට දැක ගන්නට උපකාර වන ලෙසින්ම ”පබ්බ ”දාහතරකින්ම කායානුපස්සනාව දේශණා කර විග‍්‍රහ කර වදාරා ඇත. මෙය ක‍්‍රම වේදයන් හයකි. ”පබ්බ” යන පදය පසු කාලයක අටුවාචාරීන් යොදාගත් පදයකි. මෙහි සඳහන් වන්නේ ක‍්‍රම වේදයන් හයකි. මෙහිදී ”කායේකායානුපස්සනාව” තේරුම් ගැනීම සඳහාම පමණක් මේ ක‍්‍රියාකාරකම් හය වෙන් කොට දැක ගන්නටත් ක‍්‍රියාකාරකම් හය වෙන්ව දැක ගත් පසු මෙහි ”ඝණ සඤ්ඤාවක්” හෝ සත්ත්ව පුද්ගල සංඥාවක් හෝ නැති බව තේරුම් ගන්නටත් මේ පබ්බ හයම උපකාර වෙයි. පෘථග්ජන පුද්ගලයෙකුට තමාගේ ”කාය” පිළිබඳව සත්‍යාවබෝධයක් ලැබීම පහසු නොවන නිසාම මෙසේ පබ්බ හයකින්ම විවිධාකාරයෙන්ම විභංග කර බෙදා බලා තේරුම් ගන්නට පහසුවන සේ විස්තර වශයෙන්ම ”කායේකායානුපස්සනාව” විග‍්‍රහ කර ඇති බවක් පෙනේ. රාගයෙන්, ද්වේෂයෙන්, මෝහයෙන් කරනු ලබන මෙහි පෙන්වා වදාළ කුමන හෝ ක‍්‍රියාකාරකමක් නිසාම හැම අවස්ථාවකදීම යම් ශක්ති ප‍්‍රභවයක් උත්පාදනය වෙයි. මේ ශක්තියෙන් පුද්ගලයා මත්වෙයි. මේ මත්වීම නිසා විඤ්ඤාණ ශක්තියක් උත්පාදනය වේ. විඤ්ඤාණ ශක්තිය උත්පානය වීම නිසා සංසාර රිය ගමනද දිගින් දිගටම පවත්වා ගෙන යන්නට අවශ්‍ය වන හේතුඵල පරම්පරාවක්ද ක‍්‍රියාත්මක වෙයි. හේතු කරන තාක් කල්ම ඵලද උරුම වෙයි. හේතු නොකරන විට ඵල උරුම වන්නේද නැත. ඒ අනුවම යහපත් හේතු කරන විට යහපත් ඵලයන්ම උරුම වෙයි. අයහපත් හේතු කරන විට අයහපත් අයහපත් ඵලයන්ම උරුම වෙයි. අවිද්‍යාව හා තණ්හාව නිසා කරනු ලබන සියලුම හේතු නිසා උරුම වන ඵල විපාක දුකට මුල්වන වේදනාවට මුල්වන සංසාරයේ අතරමං වන ආකාරයේ ඒවාය. එවැනි හේතු නොකළ යුතුයි. හේතු අත්හළ යුතුයි. (පස්ස)
මේ අනුව ”කායේකායානුපස්සී විහරති” යනුවෙන් මහා සතර සතිපට්ඨාන සූත‍්‍රයේ හෝ වෙනත් සූත‍්‍ර දේශණාවකදී හෝ දේශණා කර පෙන්වා දී ඇත්තේ පුද්ගලයෙකු තමාගේ ඉන්ද්‍රියයන් හයෙන්ම කරන, කියන, හිතන යම් කිසි ක‍්‍රියාකාරකමක් නිසා තමා තුළම උත්පාදනය වන අනවශ්‍ය ශක්තිය මත්වීමේ ශක්තිය පාලනය කරගෙන සංවර වීමට ධර්මයට හා විනයට බහා ගළපා බලා ක‍්‍රියා කිරීමට පුරුදු වීමයි. පුහුණු වීමයි.
